|
[...]
2. METEORYT GRZEMPY
Pierwszą wzmiankę o spadku tego meteorytu 3 września 1910 r. około godz. 15 (w.m.s.: φ=52°52'
– λ=16°38') we wsi Grzempy, położonej około 9 km od miasta Czernkowa w Poznańskiem,
podał prof. Zerbst z Piły w "Scheidemühler Zeitung" z 10 września 1910 r., którą
przytoczył następnie prof. Könnermann z Poznania w "Ostdeutsche Sontagblatt" z 1911 r1.
Następnie opis spadku – prawdopodobnie oparty na powyższych źródłach – zamieścił
Szulczweski (1923), a dalej krótką wzmiankę o tym meteorycie znajdujemy u Slavika i Spencera (1948) i
u Łaszkiewicza (1936). Wreszcie wymienił go pod nazwą "Grzempach" jako wątpliwy (doubtful)
Katalog British Museum (1953), podając: φ=52°54'N – λ=16°35'E jako przybliżone współrzędne
miejsca spadku. Wreszcie spadek ten przestał być wątpliwy dzięki pracom autora (Pokrzywnicki 1955a,
b, 1956).
Oto krótki opis meteorytu i jego historia. Niejaki Bydołek, gospodarz ze wsi Grzempy, pracując
w swojej zagrodzie ujrzał nagle spadającą na ziemię "kulę ognistą". Kula ta spadając
odcięła kilka gałęzi z pobliskiego drzewa i ugrzęzła w ziemi. Jednocześnie dał się słyszeć
gwałtowny, podobny do grzmotu łoskot i "utworzyły się gazy przypominające spaloną siarkę".
Kopiąc niezwłocznie w miejscu spadku Bydołek wydobył meteoryt wielkości pięści, kształtu okrągławego,
masy 690 g. Był tak gorący, że nie dawał się utrzymać w ręku. Okaz pokryty był otoczką
opalenizny i wykazywał dwie powierzchnie rozłamu: jedną świeżą, powstałą przy uderzeniu
meteorytu o gałęzie i drugą, powstałą wskutek odpadnięcia części masy jeszcze w atmosferze. Odłamków
tych nie udało się odnaleźć.
Meteoryt pokryty był otoczką opalenizny 1 stopnia, grubości około 1–1,5 mm, a na
rozłamie powstałym w atmosferze – otoczką 2 stopnia (tabl. I,
fig. 4, 5).   Na
powierzchni otoczki 1 stopnia daje się zauważyć szereg jaśniejszych od tła drobniutkich żyłek.
Natomiast obecności tych żyłek we wnętrzu meteorytu nie stwierdzono.
Spadły meteoryt uzyskano przy pomocy władz miejscowych jako dar dla Muzeum
Wielkopolskiego, lecz wszedł on do zbiorów tego muzeum dopiero po dłuższych pertraktacjach i sporach
z jednym z niemieckich obserwatoriów astronomicznych, prawdopodobnie w Treptow, które rościło sobie
prawa do niego. Jak wynika z udzielonych mi notatek zmarłego prof. S. Małkowskiego, badaniem meteorytu
miał się zajmować prof. dr W. Archenhold, dyrektor Obserwatorium Astronomicznego w Treptow pod
Berlinem. Skądinąd, prof. Szuczewski w rozmowie twierdził, że meteoryt Grzempy był badany w Państwowym
Instytucie Geologicznym w Berlinie. Nie zdołano dotychczas stwierdzić, czy wyniki tych badań ogłoszone
zostały w literaturze.
Według notatek prof. Małkowskiego, akta dotyczące m.in. meteorytu Grzempy miały się znajdować
w 1928 r. w Kancelarii Głównej Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu2
(skrytka nr 4a), lecz przedsięwzięte w 1954 r. poszukiwania nie doprowadziły do ich znalezienia.
Według prof. Szulczewskiego, w Obserwatorium Astronomicznym w Szpandawie znajdowały się obszerne akta
dotyczące m.in. spadku w Grzempach i w aktach tych miała się jakoby znajdować jakaś drukowana
praca. Według Szulczewskiego, meteorytem Grzempy zajmował się i pisał na jego temat były kustosz
Muzeum Wielkopolskiego, zmarły w 1913 r. dr F. Pfuhl, profesor Gimnazjum św. Magdaleny w
Poznaniu, "zasłużony badacz na polu fizjografii Wielkopolski"3.
Meteoryt trafił następnie do zbiorów Muzeum Przyrodniczego w Poznaniu. Dziś znajduje się w zbiorze
meteorytów PAN w Warszawie.
Główna masa meteorytu ważyła w 1954 r. – 652,4 g (±0,1 g), przy
niej znajdował się odłamek z powierzchni wagi 5,5 g. Wygląd obecny meteorytu ilustrują zdjęcia
1–5 (tabl. I); ma on kształt nieregularnej czworobocznej
piramidy, której wierzchołek odłamał się przy przelocie w atmosferze. Meteoryt opatrzony jest
nalepką "meteoryt Grzempach"4.   Powierzchnia
otoczki 1 stopnia jest czarna, jednostajna, chropawa, bez piezogliptów. Otoczka 2 stopnia na rozłamie
wierzchołka piramidy jest silnie chropowata. "Piętka" okazu odcięta. Rozkład wrostków
Fe-Ni i ich wielkość – nierównomierne. Powyższa morfologia wskazuje m.in. na to, że meteoryt
w locie swym prawdopodobnie wirował.
Odłamek wagi 7,212 g zbadany prze mgr A. Piaskowskiego wykazał c.wł. 3,56 g/cm3,
a c.wł. głównej masy – 3,42 (±0,01) g/cm3;
są to ciężary charakterystyczne dla chondrytów5.
Obecnie waga meteorytu wynosi 640,17 g, ponieważ przy odcinaniu kawałka przeznaczonego do analizy
chemicznej część masy uległa zniszczeniu.
W konkluzji możemy zaliczyć meteoryt Grzempy do szarych chondrytów bronzytowo-oliwinowych6.
Pod względem składu mineralnego i c.wł. meteoryt Grzempy wykazuje podobieństwo do niektórych
chondrytów bronzytowo-oliwinowych, jak np.: Koralegh (c.wł. 3,41 – znalezisko z Australii z 1943 r.)
lub Phuoc-Binh (c.wł. 3,54 – spadł a Annamie 18 lipca 1941 r.) – por. Pokrzywnicki
(1958a).
Przypisy
1 Egzemplarzy
obu tych gazet nie udało mi się dotychczas odnaleźć w bibliotekach.
2 Informację tę
potwierdził również prof. Szulczewski.
3 Tak go nazywa E.
Chwalewnik – "Zbiory Polskie". Warszawa–Kraków (1927 C. 2).
4 Dla uniknięcia
podobnych i innych zniekształceń nazw meteorytów używa się w meteorytyce nazw w pierwszym
przypadku.
5 Można zauważyć,
że w niektórych meteorytach (np. Krähenberg czy Pułtusk) otoczka opalenizny wpływa na c.wł. bardzo
niewiele (Cohen 1903, H. 2, s. 116).
6 J. Pokrzywnicki
& T. Wieser – "The Grzempy meteorite, its mineral and chemical composition". Bull.
Acad. Polon. Sci., Sér. Sci. géol. et géogr., Vol. IX, No. 1, 1961. |
