Tektyty (tektites)

Woreczko Meteorites

Jan Woreczko & Wadi

Tektyty
(tektites) «

Szklista zagadka

Tektyt (ang. tektite) to naturalne, bardzo bogate w krzemionkę szkliwo, praktycznie nie zawierające wody, powstałe ze stopionej skały podłoża i rozproszone na dużym obszarze w postaci drobnych fragmentów (kropli?). Zakłada się, że powstały podczas spadku dużej asteroidy na Ziemię. W przeciwieństwie do szkliwa impaktowego znajdywanego wewnątrz lub wokół średniej wielkości struktur impaktowych, tektyty były wyrzucone znacznie dalej. Nazwa od greckiego τεκτοσ (tektos) – roztopione.

Wyróżnia się następujące „typy” tektytów: australity, bediazyty, billitonity, filipinity, georgianity, indochinity, irgizyty, iworyty, kolumbity, mołdawity (wełtawity), Muong Nong, ryzality, szkło Darwina, szkło Pustyni Libijskiej (Libyan Desert Glass), tajlandyty, tybetanity, Wabar glass, wietnaminity. Oraz odkryte ostatnio atacamaity! Tektyty występują w szerokim zakresie kolorów, od czarnych lub ciemno brązowych (indochinity, australity) do szarych i miodowych (szkło Darwina, kolumbity), niektóre są zielone (mołdawity) lub żółte (szkło Pustyni Libijskiej). Często mają owalny lub kroplowaty kształt. Wiele okazów ma aerodynamiczne kształty wskazujące na ich przelot przez atmosferę w stanie ciekłym. Tektyty znajdowane są na czterech głównych obszarach Ziemi: Ameryka Północna, Europa Centralna, Wybrzeże Kości Słoniowej (Ivory Coast) i Australia. Kratery źródłowe są znane (identyfikowane) dla następujących pól występowania: 11 km krater Bosumtwi dla Ivory Coast (wiek struktury to 1,07 mld lat), jezioro Tonle Sap w Kambodży dla Azji południowo-wschodniej i Australii, 24 km krater Ries (15 mln lat) dla Europy Centralnej i 85 km struktura impaktowa Chesapeake Bay (35 mln lat) dla Ameryki Północnej. Jeden raz zaobserwowano spadek meteorytu przypominającego tektyt, był to spadek meteorytu Igast 17 maja 1855 r. w Estonii. Obecnie uznawanego za pseudometeoryt?!?!

Zobacz również

Moja kolekcja tektytów

O tektytach na wiki.meteoritica.pl

Słownik meteorytowy (Glossary)

Tektyty w obrazach

Poniżej kilka wybranych typów tektytów (ilustracje pochodzą z plansz przygotowanych na Wystawę Meteorytów w Muzeum Techniki w Warszawie w 2010 roku).

Autorzy tekstów: © Andrzej S. Pilski, Wadi i Woreczko
Koncepcja plastyczna: © Woreczko

Tektyty

* Tektyty wzbudzają wielkie emocje wśród naukowców i kolekcjonerów, którzy od lat szukają odpowiedzi na pytanie, skąd one pochodzą. Wysuwano teorie, że są odpadami prehistorycznego przemysłu szklarskiego, kamieniami stopionymi podczas pożaru lasu, szkłem wulkanicznym czy deszczem szklanych meteorytów. Przez długi czas popularna była romantyczna hipoteza, że są kamieniami stopionymi i wyrzuconymi w kierunku Ziemi przez meteoryt, który spadł na powierzchnię Księżyca albo, że pochodzą z wulkanów na Srebrnym Globie. Dziś większość naukowców uważa, że tektyty (od gr. τεκτοσ, co znaczy topliwy) to szkliwo, które powstało ze skał ziemskich stopionych uderzeniami wielkich meteorytów i wyrzucone na duże odległości. Spadły one na powierzchnię Ziemi jako deszcz tektytów, ale w innym miejscu niż utworzony krater.

* Tektyty znajdujemy na pewnych obszarach. Największe pole spadków to Australazja z półwyspem Indochińskim (Tajlandia, Laos, Wietnam, Kambodża, południowa cześć Chin), Filipinami, Malezją, Indonezją i Australią. Fascynujące jest to, że nie połączono ich z żadnym kraterem meteorytowym. Drugie pole to obszar Ameryki Północnej ze stanami Georgia (georgianity) i Teksas (bediazyty). Wiąże się je z kraterem Chesapeake u wschodnich wybrzeży USA, który powstał ok. 35 mln lat temu. Kolejne to czeskie mołdawity wiązane z kraterem Ries w Niemczech datowanym na 14,5 mln lat. Z kolei tektyty znajdowane na Wybrzeżu Kości Słoniowej wiąże się z odległym o 400 km kraterem Busumtwi w sąsiedniej Ghanie. Znajdowane na pograniczu Egiptu i Libii Szkło Pustyni Libijskiej wiązane jest z polem kraterów przy Wielkim Morzu Piasku.

Tektyty podobnie jak meteoryty otrzymują nazwy od miejsc ich występowania, np. indochinity są z Indochin, australity z Australii, mołdawity z Czech i Słowacji, a ich nazwa pochodzi od rzeki Wełtawy po niemiecku Moldau.

* Tektyty mogą być różnej wielkości. Te poniżej milimetra nazywamy mikrotektytami, znajduje je się nawet na dnie oceanów. Prawdziwym kolosem jest Indochinit typu Muong Nong (z pogranicza Tajlandii i Laosu) – waży 29 kg. Największe mołdawity mają do pół kg. Jednak większość okazów waży po kilka, kilkanaście gramów. Tektyty zadziwiają swoimi kształtami. Spotykamy okazy okrągłe, owalne, cylindryczne, maczugowate, dyski, podobne do kropli, łzy, niekiedy blaszki albo bezkształtne okazy, które ukazują warstwową strukturę. Każdy kolekcjoner marzy, aby w swojej kolekcji mieć australit, tzw. guzik. Kompletne okazy osiągają ceny nawet kilku tys. dolarów.

* Człowiek zwrócił uwagę na tektyty tysiące lat temu. Ze Szkła Pustyni Libijskiej robiono ostrza noży, a w czasach starożytnego Egiptu uznawano je za klejnot. W grobowcu Tutanchamona znaleziono naszyjnik z zielonkawym skarabeuszem. Aborygeni uważali, że australity to magiczne kamienie. Filipinity miały przynosić szczęście, znajdowano je przecież przy okazji poszukiwania złota. Mołdawity są cenione w jubilerstwie do dzisiaj.

Tektyty uległy przetopieniu w temperaturach wyższych niż topienie szkieł wulkanicznych, szybko też stygły. Są to szkliwa krzemianowe zasobne w SiO₂, ale w przeciwieństwie do szkieł wulkanicznych są bezwodne.