Meteorytyka (termin wprowadzony przez Juliana Siemaszko), jako nauka z pogranicza nauk o Ziemi i astronomii (planetologii), posługuje się często terminami zaczerpniętymi z tych dziedzin. Na potrzeby badania i opisu meteorytów dokonuje się często pewnych rozszerzeń i modyfikacji wielu pojęć. Aby łatwiej było poruszać się po świecie meteorytów postanowiłem stworzyć krótki słownik terminów często pojawiających się w książkach i na stronach www poświęconych meteorytom. Wiele tych pojęć jest oczywistych, część bardzo specjalistycznych, a definicje większości z nich można znaleźć np. na stronach Wikipedi. Postanowiłem zebrać je tu w jednym miejscu i poddać pewnej redakcji, aby w ich podstawowym znaczeniu uwypuklić element meteorytowy oraz rozbudowywać te, które mogą być przydatne, istotne i ciekawe dla miłośników i kolekcjonerów meteorytów.

Opis

Minerały (nazwy wyróżnione kolorem niebieskim), są opisane dokładniej na stronie Minerały (tam również opisano ich więcej).

Hasła wyróżnione boldem mają rozwinięte definicje na osobnych podstronach.

Wiele zagadnień jest opisanych bardziej szczegółowo na planszach znajdujących się w krótkim Kompendium o meteorytach.

Strona jest (i pewnie będzie ) w permanentnej budowie. Bardziej rozbudowane i ciekawsze terminy mam zamiar wydzielić na osobne podstrony i jeszcze bardziej je rozwinąć oraz, być może, zilustrować rysunkami, fotografiami i wykresami.

• Tak już uczyniłem częściowo z minerałami w meteorytach, o ablacji czy o statystykach spadków meteorytów. Oraz podstrona o pięknie struktury/budowy meteorytów.

• Dodałem o: pseudometeorycie Łapino, figurach Widmanstättena, testach na obecność niklu w meteorytach, typach chondr [quiz], stopniu szokowym S i wietrzeniu meteorytów.

• Opis sieci bolidowych, meteorytów na Marsie i Księżycu. Schematy klasyfikacji meteorytów i moje ikony meteorytów dla programu Google Earth.

• Artykuł o elipsach pokazujący „jak się (roz)spadają” ;-) i o skorupach obtopieniowych (detale).

• Ostatnio dodane → Jak rozpoznać meteoryt?; Hammery; Meteoroidy; Jak rozpoznać NIE meteoryt?

• Oraz, jak się bada meteoryty: Badania meteorytów na mikrosondzie i z czego się składają: krzemiany i żelazo w meteorytach.

• Metoda 4M (4M method) – Zastosowanie spektroskopii Mössbauera, wielowymiarowej analizy dyskryminacyjnej i odległości Mahalanobisa do klasyfikacji zrównoważonych chondrytów zwyczajnych (Application of Mössbauer spectroscopy, multidimensional discriminant analysis, and Mahalanobis distance for classification of equilibrated ordinary chondrites)

• Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures)

Wszelkie uwagi i sugestie proszę kierować na adres: woreczko.jan(@)gmail.com

Aa

Ab, An, Cn, Di, En, Fa, Fo, Fs, Or (Mi), Wo

W opisie budowy i składu meteorytów stosuje się pewne symbole charakteryzujące ich skład mineralogiczny, są to: Ab – albit, An – anortyt, Cn – celsjan (Ba-skalenie), Di – diopsyd, En – enstatyt (minerał), Fa – fajalit, Fo – forsteryt, Fs – ferrosilit, Or (lub Mi) – ortoklaz (K-skalenie), Wo – wollastonit; patrz → Minerały.

ablacja (ablation)  »

Utrata masy (materii) meteoroidu przez topienie i odparowanie z powierzchni fragmentów materii, podczas przelotu przez atmosferę. Na skutek ablacji meteoroid traci większość masy, a nawet wyparowuje całkowicie. W zależności od typu meteorytu i jego wytrzymałości do powierzchnię Ziemi dociera zazwyczaj mniej niż 10% jego masy początkowej. Stopień ablacji (=destrukcji) bardzo silnie zależny od prędkości wejścia meteoroidu w atmosferę.

  Drugim czynnikiem wpływającym na stopień ablacji jest skład materii z której jest zbudowany meteoroid – większość ciał które wchodzą w atmosferę to są meteoroidy II i III typu (śniegowo-lodowe) a one, w zasadzie, ulegają całkowitej destrukcji. Jeśli ablacja nie spowoduje całkowitego wyparowania meteorytu skutkiem jej działania jest skorupa obtopieniowa obserwowana na świeżo spadłych okazach.

  Więcej → Ablacja.

abrazja (abrasion)

Jeden z czynników erozyjnych. Abrazja polega na ścieraniu podłoża skalnego przez luźny materiał przemieszczany przez wodę (prądy rzeczne, prądy morskie, falowanie, przypływy i odpływy), lód (lodowce), wiatr (patrz → korazja, saltacja) oraz wzajemne przemieszczanie się skał. Abrazja prowadzi do rozdrobnienia materiału i jego obtoczenia.

achondryty (achondrites)

Dosłownie – meteoryty nie zawierające chondr. Jedna z dwóch głównych grup meteorytów kamiennych (stanowią one ~9% spadków). Achondryty nie zawierają chondr, są skałami, które krystalizowały z fazy ciekłej. Główny ich budulec to: plagioklaz, piroksen i oliwin. Większość achondrytów ma skład chemiczny podobny do bazaltów, co wskazuje na ich pochodzenie z większych ciał na których doszło do przetopienia materii. Ich ciała macierzyste musiały być więc zdyferencjonowane, tak jak Księżyc, Mars lub duże planetoidy (np. (4) Westa, (6) Hebe, (1) Ceres), dopuszcza się hipotezę, że angryty pochodzą z Merkurego. Przykładem achondrytów są diogenity, eukryty, howardyty, meteoryty księżycowe (lunaryty) i marsjańskie. Część achondrytów to przetopione chondryty, są to tzw. achondryty prymitywne.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

achondryty pierwotne/prymitywne (primitive achondrites)

Achondryty mające skład chondrytowy; podgrupa achondrytów. W przeciwieństwie do achondrytów „zwykłych”, materia z której wyewoluowały achondryty prymitywne również uległa przetopieniu częściowemu lub całkowitemu, ale nie zaszła w niej dyferencjacja. Przykładowe achondryty pierwotne to np. akapulkoity, brachinity, winonaity, a ostatnio zostały przeklasyfikowane do achondrytów prymitywnych również ureility. Są one określane również terminem – metachondryty.

aerolit (aerolite)

Przestarzała nazwa meteorytów kamiennych. Poza nazwą aerolit stosowano również określenie uranolit.

akapulkoit (ACA, acapulcoite)

Typ meteorytu kamiennego; achondryt; achondryt prymitywny; symbol – ACA. Nazwa pochodzi od meteorytu Acapulco*. Akapulkoity zbudowane są głównie z drobnoziarnistych oliwinów bogatych w żelazo (fajalit, Fo_3–14), ortopiroksenu (enstatyt, En_86–97), bogatych w wapń piroksenów (En₅₁Wo₄₄), plagioklazu (albit, An_12–31), stopu Fe-Ni i troilitu. ACA są pośrednie pomiędzy podstawową materią chondrytową, a bardziej zdyferencjonowaną materią o składzie pomiędzy chondrytami typu H i E. Skład izotopowy tlenu w nich lokuje je poza innymi znanymi chondrytami. Wiele akapulkoitów zawiera reliktowe chondry. Popularny akapulkoit NWA 725 ma skład wyraźnie chondrytowy co potwierdza, że są one bardzo prymitywne i należy je uznać raczej za metachondryty. Akapulkoity i lodranity mają prawdopodobnie to samo ciało macierzyste, ale lodranity są odrobinę bardziej przetopioną materią z chondrytowego źródła. Patrz → lodranity.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

akcesoryczny, faza akcesoryczna, minerał akcesoryczny (accessory phases)

Minerał występujący tylko w niewielkiej ilości, nie mający wpływu na klasyfikację skały.

akermanit (akermanite)

Minerał z grupy melilitu, krzemian; występuje w meteorytach; patrz → Minerały.

akrecja (accretion)

Opadanie pod wpływem grawitacji materii na powierzchnię większego ciała. Można je również opisać jako „ciągły deszcz meteorytów” na większe ciało powodujące wzrost jego masy. Zjawisko to przyczyniło się do powstania takich ciał, jak np. planetoida (433) Eros będącej „zlepkiem” mnóstwa fragmentów o różnych wielkościach. Zjawisko jest bardziej znane z astrofizyki, gdzie najczęściej obserwujemy proces akrecji w układach podwójnych gwiazd, kiedy na powierzchnię jednej gwiazdy opada materia z drugiego towarzysza.

alabandyt (alabandite)

Minerał, siarczek manganu; występuje w meteorytach; patrz → Minerały.

albedo (albedo)

Wielkość określająca jaka część światła padającego na powierzchnię ciała niebieskiego ulega odbiciu. Wielkość albedo jest ściśle związana z typem powierzchni. Albedo Ziemi wynosi ok. 0,39–0,45 (zależy od stopnia zachmurzenia), jasna Wenus ma albedo 0,73, ciemny Mars – 0,15, najjaśniejszy Neptun – 0,73. Planetoidy: (4) Westa – 0,42, (2) Pallas – 0,16.

  Do najciemniejszych ciał Układu Słonecznego należą planetoidy typu C (najliczniejszy typ, wiązany z chondrytami węglistymi), ich albedo jest mniejsze niż 0,07! Należy do nich np. planetoida (10) Hygiea.

albit (albite)

Minerał z grupy plagioklazów; występuje w meteorytach; patrz → Minerały.

alotropia (allotropy)

Szczególna odmiana polimorfizmu.

amfibole (amphibole)

Złożona grupa uwodnionych krzemianów; występują w meteorytach; patrz → Minerały.

amfoteryt (amphoterite)

Przestarzała nazwa grupy meteorytów kamiennych, chondrytów zwyczajnych typu LL.

aminokwasy (amino acid)

Grupa związków organicznych, będąca podstawowym budulcem białek. Stwierdzono istnienie aminokwasów w śladowych ilościach, w chondrytach węglistych. Ponieważ występowanie aminokwasów wiązane jest z procesami biogenicznymi, istnieją hipotezy wiążące powstanie życia na Ziemi ze spadkami meteorytów?!

amorficzny (amorphous)

Materiał bez regularności i uporządkowanej struktury, bezpostaciowy, np. szkliwa.

angryt (ANG, angrite)

Typ meteorytu kamiennego; achondryt; symbol – ANG. Nazwa od meteorytu Angra dos Reis*. Angryty składają się głównie z augitu (Wo_>50) z małymi wtrąceniami oliwinów (Fa_10–100), anortytu (An) i troilitu. Są bardzo porowate i zawierają dużo owalnych pustek (małych grot) o rozmiarach nawet do 2,5 cm. Angryty są uznawane za najstarsze znane skały magmowe, wiek ich krystalizacji wynosi 4,55 mld lat i musiały powstać z młodych zdyferencjonowanych planetek. Badania izotopowe (prace Qing-Zhu Yin) szacują wiek meteorytu D'Orbigny równy ±wiekowi meteorytu Allende*. Ich ciałem macierzystym mogą być planetoidy (289) Nenetta lub (3819) Robinson. Istnieją też hipotezy, że angryty pochodzą z Merkurego?! Najbardziej znani przedstawiciele angrytów to meteoryty NWA 2999, Sahara 99555 i D'Orbigny.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

anizotropowy (anisotropic)

Nie izotropowy, tzn. mający różne właściwości w zależności od kierunku. W przypadku minerałów występuje np. anizotropowość optyczna – różny współczynnik załamania światła zależny od kierunku. Patrz → minerał.

anortozyt (anorthosite)

Zasadowa magmowa skała głębinowa składająca się z głównie z plagioklazu (skaleni sodowo-wapniowych; szereg albit-anortyt); anortyt (CaAl₂Si₂O₈) stanowi do 90vol.%, =skała niemal monomineralna; nie zawiera praktycznie kwarcu i skaleni potasowych, natomiast ma więcej Al₂O₃ i CaO niż inne skały magmowe. Skała będąca głównym budulcem księżycowych wyżyn i gór. Główny składnik meteorytów księżycowych typu LUN-A.

anortyt (anorthite)

Minerał z grupy plagioklazów; popularny m.in. w meteorytach księżycowych; patrz → Minerały.

AOA, ameboidalne skupiska oliwinów (AOAs, amoeboid olivine aggregates)

Nieregularne, drobnoziarniste twory w kształcie ameboidalnych skupisk, spotykane w chondrytach węglistych. Składają się z okruchów oliwinów bogatych w magnez i skupisk minerałów wapnia, glinu i tytanu. Często widać w ich teksturze anortytowe „jądro” (czasami powiązane ze spinelem i augitem) otoczone diopsydem bogatym w glin ze zrostami oliwinu.

asteroida (asteroid)

Małe skaliste (krzemianowe) i/lub żelazne planetki pozbawione atmosfery, o orbitach przeważnie pomiędzy orbitami Marsa i Jowisza (tzw. pas asteroid, planetoid). Obecnie skatalogowano kilkadziesiąt tysięcy obiektów. Ich średnice wynoszą od kilkudziesięciu metrów do kilkuset kilometrów (planetoidy mniejsze od 50 metrów zalicza się do meteoroidów). Poza tymi największymi ((1) Ceres, (2) Pallas) pozostałe mają z reguły nieregularne kształty („ziemniakowaty” Eros, wydłużona Ida). Poruszają się po eliptycznych, stabilnych orbitach, z których część przecina orbitę Ziemi. Na skutek wzajemnych zderzeń wypadają ze swoich orbit, również oddziaływanie ze strony wielkich planet wprowadza je często w obszary rezonansu (luki Kirkwooda) powodując zmiany ich orbit. Prowadzi to je czasami na orbity kolizyjne z większymi planetami.

  Planetoidy (asteroidy) są klasyfikowane na różne typy w zależności od ich albedo, charakterystycznych cech widma i podobieństwa do znanych meteorytów. Albedo planetoid zawiera się w przedziale od 0,02 do 0,5, z tym, że zdecydowana większość z nich jest raczej ciemna. Planetoidy o niskim albedo (typu C, P i D) są generalnie obserwowane w zewnętrznych rejonach pasa asteroid, te o wyższym albedo (typu E, S i M) w jego rejonach wewnętrznych. Większość znanych planetoid należy do jednej z trzech głównych grup (C, S i M). Planetoidy typu C (węgliste, carbonaceous), do którego należy 75% znanych obiektów, są bardzo ciemne (albedo 0,03–0,09) i mają skład zbliżony do składu Słońca (oczywiście wyłączając wodór, hel i inne lekkie pierwiastki). Drugi popularny typ S (krzemianowe, silicaceous; 17% obiektów) jest względnie jasny (albedo 0,10–0,22) i składa się z mieszaniny metalicznego żelaza i bogatych w żelazo i magnez krzemianów. Trzeci typ M (żelazny, metallic) w którego składzie dominuje metaliczne żelazo ma albedo 0,10–0,18. Inne typy to E bogate w enstatyt i typy D i P czerwonawe, zawierające minerały uwodnione i związki węgla. Oddziaływanie perturbacyjne ze strony innych planet, wzajemne zderzenia planetoid i ich ewolucja geologiczna (na dużych planetoidach miała miejsce dyferencjacja) spowodowały mocne zróżnicowanie ich początkowo homogenicznej budowy. Są one ciałami macierzystymi wielu meteorytów, np. planetoidy typu C są uważane za ciała macierzyste dla chondrytów węglistych, a (4) Westa za ciało macierzyste grupy HED.

  Ciekawą grupą asteroid są „asteroidy bliskie Ziemi” (NEAs, near-Earth asteroids).

  Więcej → Meteoroidy.

asteroidy (planetoidy) bliskie Ziemi (NEA, near-Earth asteroids; NEO, near-Earth objects); asteroidy potencjalnie niebezpieczne (PHA, potentially hazardous asteroids)

Asteroidy (planetoidy) i meteoroidy, których orbity znajdują się blisko Ziemi i w przyszłości mogące spaść na Ziemię. Za kryterium „bliskie” przyjmuje się, jeśli peryhelium orbity jest mniejsze niż 1.3 jednostki astronomicznej. Powołano specjalne programy obserwacyjne, których celem jest wykrywanie i katalogowanie takich obiektów. Na koniec 2008 roku skatalogowano ok. 6000 asteroid NEA o rozmiarach powyżej 50 metrów (i blisko 100 komet NEA); szacuje się, że w „pobliżu” Ziemi znajduje się 500–1000 ciał większych niż 1 km. Spadek na Ziemię obiektu o średnicy ok. 10 metrów wyzwala energię rzędu 15 kTNT (tyle ile bomba w Hiroshimie), wybuch o mocy 10 MTNT, który miał miejsce pod Tunguską w 1908 roku mógł być spowodowany spadkiem asteroidy kamiennej o średnicy 45–70 metrów. Wśród obiektów NEA wyróżnia się jeszcze te „niosące potencjalne zagrożenie” – PHA (definicja i lista), są to obiekty, które zbliżają się do Ziemi na odległość mniejszą niż 0,05 j.a. lub ich jasność absolutna jest większa niż 22^m.

  Patrz → Sieci bolidowe; → Meteoroidy.

  Serwisy na bieżąco śledzące obiekty NEO: Earth's Busy Neighborhood • Near Earth Objects Dynamic Site • The Transient Sky – Comets, Asteroids, Meteors.

astroblema (astrobleme)

Krater powstały w wyniku spadku meteorytu; synonim krateru uderzeniowego (ang. impact; wybuchowego). Z reguły są to struktury wielkoskalowe, np. krater Ries w Niemczech lub 85 kilometrowa struktura impaktowa Chesapeake Bay.

ataksyt (ATAX, D, ataxite)

Rzadki typ meteorytu żelaznego o dużej zawartości niklu (więcej niż 16% Ni, nawet do 65%); główny składnik ataksytów to minerał taenit, występuje w nich również plessyt, troilit i mikroskopijne lamelki kamacytu. Na wytrawionych powierzchniach meteorytu nie widać figur Widmanstättena. Nie są znane spadki ataksytów, największy meteoryt Hoba jest ataksytem. Grecka nazwa „---” oznaczająca „bez struktury”.

  Więcej→ Minerals; → Figury, struktury Widmanstättena. Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures)

aubryt (AUB, aubrite)

Typ meteorytu kamiennego; achondryt; symbol – AUB. Nazwa od meteorytu Aubre*. Aubryty to achondryty ubogie w wapń (Ca-poor), główny ich składnik to enstatyt i diopsyd (En₅₀Wo₅₀), występują też w nich małe ilości oliwinu (fajalitu, Fa₀) i śladowe plagioklazu (albitu, An_2–8). Aubryty są bardzo rzadko znajdywane. Mają często jasną skorupę obtopieniową, białe wnętrze i są bardzo kruche. Ich białe wnętrze to często duże kryształy enstatytu, z małymi ilościami oliwinu, stopu Fe-Ni, troilitu i wieloma egzotycznymi, akcesorycznymi minerałami wskazującymi na silnie redukcyjne środowisko pochodzenia magmy. Porównanie widm aubrytów i planetoid wskazuje na ich podobieństwo do planetoidy (44) Nysa (lub innego typu E (E-class)). Bliska Ziemi planetoida (3103) Eger jest typowana na ciało macierzyste aubrytów. Najpopularniejszy przedstawiciel aubrytów to meteoryt Cumberland Falls*.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

augit (augite)

Minerał, glinokrzemian Ca-Fe-Mg z grupy piroksenów. Główny składnik nakhlitów; patrz → Minerały.

australit (australite)

Typ tektytu. Znajdowane w Australii, mają to samo pochodzenie co indochinity i filipinity. Wiele okazów australitów ma formę okrągłego lub owalnego guzika z kołnierzem powstałym w procesie ablacji. Obszar rozrzutu australitów pokrywa ~10% powierzchni Ziemi i jest największym i najmłodszym (~800 tys. lat). Patrz → Tektyty; → Kolekcja tektytów.

automorfizm (automorphism)

W mineralogii; kryształy automorficzne (własnokształtne) czyli wykształcone prawidłowo, ich kształt odpowiada postaci krystalicznej właściwej dla danego minerału. Dobrym przykładem kryształów automorficznych są kryształy rhabdytu występujące m.in. w meteorycie Morasko.

Bb

baddeleyit (baddeleyite)

Minerał, tlenek cyrkonu. Znajdywany w meteorytach księżycowych i marsjańskich; patrz → Minerały.

baetyl (baetylus)

Baetylus (Bethel, Betyl) – słowo oznaczające święty kamień. W starożytności oddawano hołd kamieniom, które zostały poświęcone bogom lub były czczone jako bogowie. Bardzo często (prawdopodobnie?) takimi przedmiotami kultu były meteoryty. Współcześnie takim obiektem jest czczony w Islamie Czarny Kamień (który jednak meteorytem nie jest).

bazalt (basalt)

Drobnoziarnista, ciemna skała pochodzenia wulkanicznego, wynik wylewu (krystalizacji) lawy. Składa się głównie z plagiaklazu i piroksenu oraz oliwinów i skaleni; struktura bazaltów jest zwykle masywna. Podstawowy budulec planet typu Ziemi; patrz → Minerały.

bediazyt

Typ tektytu; patrz → Tektyty; → Kolekcja tektytów.

benkubinit (CB, bencubinitte)

Typ meteorytu; chondryt węglisty; CB. Typ chondrytu węglistego o dużej zawartości żelaza metalicznego.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

bolid (bolide, fireball)

Bardzo jasny meteor o jasności większej niż jasność Księżyca w pełni (>–8÷–12^m). Jeśli proces ablacji nie spowoduje całkowitego odparowania, a siły naprężeń całkowitego rozkawałkowania, może z takiego bolidu spaść meteoryt. Meteoroid o wielkości powyżej 20 cm i prędkości 15 km/s ma szansę przetrwać gwałtowny i destrukcyjny przelot w górnych warstwach atmosfery. Nagrzane do temperatury powyżej 2000°C (nawet do 5000°C) ciało „obdzierane” przez ablację, pod wpływem oporu coraz bardziej gęstych warstw atmosfery, zaczyna zwalniać i stygnąć – tu kończy się tzw. faza „jasna”. W końcowej fazie spadku, gdy meteoroid zwalnia do prędkości 3–5 km/s, gaśnie. Jeśli nie uległ całkowitej destrukcji, na jego powierzchni zastyga stopiona warstwa tworząc skorupę obtopieniową. Dalszy spadek odbywa się już bez jonizacji otaczającego powietrza, ten odcinek nazywa się „ciemnym” (dark-flight). Finalnie, mała część masy pierwotnego ciała meteoroidu dociera do powierzchni Ziemi dając meteoryt. Często zjawisku bolidu towarzyszą efekty dźwiękowe opisywane przez świadków jako: serie wystrzałów armatnich lub przejazd wozu po wybrukowanej ulicy czy też dźwięk rozdzieranego worka z mąką – charakter dźwięku jest pochodną wykształcenia i zawodu osoby opisującej zjawisko (w przytoczonych przykładach, odpowiednio: były wojskowy, wozak i kucharka – przykłady autentyczne). Nazwa wywodzi się z greckiego słowa βολίς (bolis) oznaczającego „pocisk” lub „pulsować, blask, flara”.

  Obserwacjami bolidów i meteorów zajmują się często amatorzy. W Polsce taką przodującą organizacją jest Pracownia Komet i Meteorów (PKiM) należąca do International Meteor Organization (IMO); na świecie European Fireball Network (EN) oraz amerykańska American Meteor Society (AMS).

  Patrz: → Ablacja; → Meteor; → Sieci bolidowe; → Meteoroidy.

brachinit (BRA, brachinite)

Typ meteorytu kamiennego; achondryt prymitywny; symbol – BRA; nazwa pochodzi od meteorytu Brachina znalezionego w Australii. Brachinity są bardzo bogate w oliwiny (podobnie jak chassignity, ale skład izotopowy tlenu wyklucza pochodzenie brachinitów z Marsa!). Składają się z jednakowej wielkości ziaren oliwinu (Fa_30–35) z małymi, rozproszonymi wtrąceniami klinopiroksenu i plagioklazu (An_22–32). Ciałem macierzystym brachinitów jest planetoida (289) Nenetta (?).

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

brekcja (breccia)

Odmiana skały klastycznej (brekcja, druzgot, okruchowiec) – skała grubo okruchowa składająca się z ostrokrawędziowych fragmentów tego samego materiału, osadzonych w drobnoziarnistym (też ostrokrawędziowym) matriks; skutek spojenia gruzów (w procesie lityfikacji (etapie diagenezy) – twardnienia skały luźnej w zwięzłą). Inne określenia brekcji to okruchowce, druzgoty (czym innym są zlepieńce/konglomeraty (ang. conglomerate) bo w nich okruchy nie są ostrokrawędziowe lecz obtoczone – żwir). Brekcje powstają w wyniku kilku procesów geologicznych: brekcje impaktowe (impact breccia, skutek spadków meteorytów), tektoniczne (np. przy powstawaniu uskoków), wulkaniczne (np. podczas wybuchów wulkanów i wyrzucaniu okruchów zakrzepłej lawy). W zależności od pochodzenia ziaren wyróżniamy: brekcje monomiktyczne (monomict breccia) zawierają okruchy skał jednego gatunku; brekcje polimiktyczne (polymict breccia), gdzie okruchy są wieloskładnikowe.

brekcja dimiktyczna (dimict breccia)

Brekcja złożona z dwóch różnych litologii; często określa się je mianem brekcji dilitologicznych (dilithologic breccia).

brekcja genomiktyczna (genomict breccia)

Skała (meteoryt) zbudowany z okruchów (klastów) o tym samym składzie co matriks, ale mających inny typ petrologiczny.

brekcja impaktowa (impact breccia)

Skała powstająca w wyniku spadku meteorytu zawierająca rozbite fragmenty skał (klasty – clasts) scementowane drobnoziarnistym matriks, tworząca regolit podczas późniejszych zderzeń. Patrz → brekcja.

brekcja monomiktyczna (monomict breccia)

Skała (meteoryt) obejmująca mieszaninę okruchów (klastów) o tym samym typie chemicznym i petrologicznym (skład i tekstura) co matriks. Patrz → brekcja.

brekcja polimiktyczna (polymict breccia)

Brekcja zbudowana z klastów o innym typie chemicznym i petrologicznym (różnym składzie i budowie) niż matriks; generalnie wszystkie brekcje nie będące mono- i dimiktycznymi są brekcjami polimiktycznymi. Dobrym przykładem brekcji polimiktycznej jest aubryt Cumberlad Falls*, zbudowany z jasnych klastów enstatytu i ciemnej materii o składzie chondrytowym. Patrz → brekcja.

bronzyt (bronzite)

Minerał krzemianowy z grupy piroksenów rombowych (ortopiroksenów). Podstawowy składnik chondrytów zwyczajnych typu H, zwanych kiedyś chondrytami bronzytowymi. Nazwa pochodzi od częstej brązowej barwy jego kryształów. Patrz → Minerały.

Cc

CAI (calcium-aluminium inclusion)

Patrz → inkluzja glinowo-wapniowa.

całkowita znana masa (TKW, total known weight)

Całkowita znana waga wszystkich meteorytów z danego spadku. Wielkość podawana w opisie meteorytu dająca wyobrażenie o ilości zebranego materiału, co pozwala na oszacowanie początkowej masy meteoroidu. Nie odpowiada ona często całkowitej masie wszystkich zebranych okazów, gdyż TKW jest podawane przez znalazców podczas klasyfikacji i nie uwzględnia późniejszych znalezisk. Dla wielu meteorytów TKW sięga setek ton (Campo del Cielo, Canyon Diablo, Sikhote-Alin*).

CB, benkubinity (carbonaceous chondrite, bencubbinites)

Typ chondrytu węglistego, benkubinit; o symbolu – CB. Nazwa typu pochodzi od meteorytu Bencubbin. Wszystkie benkubinity zawierają >50vol.% stopu Fe-Ni, silnie zredukowane krzemiany i chondry podobne do chondr występujących w meteorytach węglistych typu CR.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

chalkofilne pierwiastki (chalcophile elements)

Grupa pierwiastków mających tendencję koncentracji w fazie siarczkowej, są to np. S, As, Au, Cu, Pb, Sn, Ag, Se, Cd i Zn. W procesie dyferencjacji obok siły ciężkości działa również pokrewieństwo chemiczne pierwiastków; na Ziemi pierwiastki chalkofilne koncentrowały się warstwie płaszcza. Patrz → syderofilne pierwiastki.

CH (carbonaceous chondrite, high-iron)

Bardzo rzadki typ chondrytu węglistego o dużej zawartości metalicznego Fe-Ni, nawet do 15vol.%; symbol – CH (H – high metal). W matriks CH dominuje piroksen – 70vol.%. Pierwsze okazy meteorytów typu CH znaleziono na Antarktydzie. Ich skład chemiczny jest bardzo podobny do chondrytów typy CR i CB. Zawierają dużo małych pokruszonych chondr (5–10vol.% i średnim rozmiarze ~0,05 mm) i poniżej 1vol.% inkluzji CAI. Występują tylko w typach petrologicznych 2 i 3. Duża zawartość stopu Fe-Ni i zawartość „ogniowych” pierwiastków śladowych i minerałów wskazuje, że ich ciało macierzyste formowało się w pobliżu Słońca z tego samego materiału z którego uformował się Merkury – z „ciężkich” minerałów i z dużym metalicznym jądrem. Wiele CH zawiera rzadkie mineralne fazy, np. minerał Ca-monoaluminate CaAl₂O₄ wykryty po raz pierwszy w meteorycie NWA 470.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

chassignit (CHA, chassignite)

Typ meteorytu; achondryt; grupa meteorytów marsjańskich SNC; CHA. Nazwa pochodzi od meteorytu Chassigny*. Chassignity wykazują podobieństwo do ziemskiego dunitu – są gruboziarnistą skałą zawierającą: ~91% bogatych w Fe oliwinów, 5% klinopiroksenu, 1,7% plagioklazu, 1,4% chromitu, przetopione inkluzje i inne minerały. Pochodzą prawdopodobnie z płaszcza Marsa (z głębokich skał ogniowych, z tej samej magmy, ale płytszej krystalizowały również nakhlity), gdyż ich skład gazów szlachetnych nie jest taki sam jak u innych SNC. Skład mineralny sugeruje, że CHA miały kontakt z wodą (zawierają sole węglanów i siarczanów). Wiek krystalizacji określono na 1,36 mld lat.

chondry (chondrules)  »

Drobne, zbudowane promieniście, kuliste („krople”) skupiska krystaliczne, główny składnik chondrytów. Chondry powstały ze stopionego w temperaturze ~1400^oC (czasem częściowo) stopu krzemianowego, składającego się z oliwinów i piroksenów, w wyniku szybkiego ochłodzenia i zestalenia w formie drobnych „kropli”. Występują we wszystkich chondrytach (z wyłączeniem CI). Typowy rozmiar chondr to 0,5–2 mm średnicy, rzadko jednak są >1 mm. Zbudowane głównie z oliwinu i piroksenu z małymi ilościami szkliwa i stopu Fe-Ni. Ich wiek określa się na ~4,56 mld lat i są najstarszą materią w Układzie Słonecznym (razem z CAI od których są młodsze o 2–3 mln lat). Chondry dzieli się na dwa główne typy: typ I ubogie w FeO, typ II bogate w FeO. Mają budowę skrytokrystaliczną albo belkowatą lub radialną teksturę.

  Więcej: → Typy chondr; → Quiz – jaka to chondra?.  Więcej → Jak rozpoznać meteoryt?

  Nazwę chondra wprowadził w XIX wieku do nauki angielski geolog Henry C.  Sorby, zaobserwował on w meteorytach małe kuliste obiekty/ziarna i nazwał – chondry od greckiego słowa chondros (χονδροσ) – ziarno, zarodek.

chondryty (chondrites)

Meteoryty zawierające chondry; najliczniejsza grupa meteorytów (ok. ~86% spadków). Są uważane za składniki budulcowe wczesnego Układu Słonecznego. Zbudowane w oparciu o bogate w Fe i Mg minerały krzemianowe. Wyłączając najlżejsze (lotne) pierwiastki chondryty mają skład podobny do składu obłoku rodzącego się Układu Słonecznego (wyłączając oczywiście wodór, hel i inne „lekkie” pierwiastki); nie podlegały wymieszaniu, przetopieniu i dyferencjacji; powstały z kondensacji i krystalizacji pierwotnego obłoku słonecznego. Zmienność chemiczna świadczy o pochodzeniu z różnych ciał macierzystych, tzn. z różnych regionów mgławicy słonecznej. Główne grupy to: chondryty zwyczajne (H, L i LL), enstatytowe (E), węgliste (C) i rzadkie grupy rumurutity (R) i kakangarity (K). Każda grupa jest jeszcze dzielona na typy petrologiczne od 1 do 7. Typy 1 i 2 wyróżniane w chondrytach węglistych są związane ze zmianami uwodnienia (aqueous). Typy petrologiczne 3 do 7 związane są z różnym stopniem metamorfizmu temperaturowego, co ma odbicie w modyfikacji chondr i chemicznej homogenizacji. Typ 3 (chondryty niezrównoważone) przedstawia pełne, niezmodyfikowane i wyraziste chondry, od 4 do 6 (chondryty zrównoważone) następuje wzrost rekrystalizacji. Chondryty typu 7, właściwie nazywany metachondrytami, nie mają w zasadzie chondr, są przejściowymi pomiędzy chondrytami i prymitywnymi achondrytami.

  Patrz: → Jak rozpoznać meteoryt?; → Klasyfikacja meteorytów.

chondryty nie- i zrównoważone (unequilibrated chondrites, equilibrated chondrites)

  Patrz: → Żelazo w chondrytach.

chondryty węgliste (C, carbonaceous chondrites)

Rzadki typ meteorytów kamiennych, chondrytów. Najbardziej prymitywne i pierwotne ze znanych meteorytów. Ich skład pierwiastkowy jest bardzo podobny do składu obłoku z którego uformował się Układ Słoneczny. Zawierają krzemiany, tlenki i siarczki, oraz wodę (do 20wt.%) i minerały uwodnione, węgiel (nawet do 5%) i związki organiczne – aminokwasy. Zmiany mineralogii i budowy zachodziły w ciele macierzystym w niskich temperaturach (prawdopodobnie 20–50^oC) i w otoczeniu bogatym w wodę (co kontrastuje z warunkami termometamorfizmu chondrytów zwyczajnych – zachodzącym w temperaturze 600–900^oC i bardzo suchym środowisku). Wyróżnia się dwa typy petrologiczne 1 i 2 co jest odzwierciedleniem udziału wody w procesie formowania się chondrytów węglistych i zmian uwodnienia minerałów (tylko chondryty typu CK występują w typach 4–6, a CV w typie 3). Część chondrytów węglistych ma zidentyfikowane swoje ciała macierzyste (dopuszcza się hipotezę, że ciałami macierzystymi mogą być też komety). Wyróżniamy 8 klas chondrytów węglistych – CI, CM, CV, CO, CK, CR, CH i CB. Swoją szarą lub czarną barwę zawdzięczają dużej zawartości magnetytu.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

chondryty zwyczajne (ordinary chondrites)

Najliczniejsza grupa meteorytów kamiennych. Ich cechą charakterystyczną jest występowanie w nich chondr. Chondryty zwyczajne zbudowane są głównie z oliwinu, ortopiroksenu i kilkuprocentowej zawartości stopu Fe-Ni (mniej lub więcej utlenionego). W oparciu o zawartość metalu i skład mineralogiczny dzielimy je na grupy: H, L i LL plus dodatkowe grupy przejściowe: H/L, L/LL. Dokonuje się jeszcze podziału na typy petrologiczne w oparciu o opis petrograficzny. Bardzo niskie podtypy 3 dzielone są jeszcze na podtypy 3.1–3.9 (chondryty niezrównoważone) (w oparciu o średnią koncentrację i odchylenie standardowe tlenku chromu zawartego w oliwinach). {figura OrdinaryFe}

  Więcej: → Klasyfikacja meteorytów; → Żelazo w chondrytach; → Metoda 4M (4M method).

chondryty zwyczajne typu H (H group meteorites)

Chondryty zwyczajne o dużej zawartości stopu Fe-Ni (15–19vol.%; H – high iron), silnie reagujące na magnes. Głównym składnikiem chondrytów typu H jest oliwin (Fa_16–20) i ortopiroksen – bronzyt (Fs_14,5–18,5) – stąd popularna nazwa chondryty bronzytowe. Średni rozmiar chondr ~0,3 mm. Porównując widma odbiciowe chondrytów H i planetoid z głównego pasa można przyjąć, że ciałem macierzystym chondrytów H jest planetoida (6) Hebe (oczywiście planetoida (6) Hebe nie jest bezpośrednim źródłem, ale prawdopodobnie w wyniku zamierzchłych zderzeń z Hebe innych planetoid większe odłamki po zderzeniach były wyrzucane na eliptyczne orbity i trafiały w pobliże Ziemi).

chondryty zwyczajne typu L (L group meteorites)

Chondryty zwyczajne o niskiej zawartości stopu Fe-Ni (4–10vol.%; L – low iron). Zbudowane z oliwinu (Fa_22–26) i ortopiroksenu – hiperstenu (Fs_19–22) – stąd przestarzała nazwa chondryty hiperstenowe. Średni rozmiar chondr 0,7 mm, średnio są większe niż w chondrytach typu H. Ciałem macierzystym jest planetoida (433) Eros, często występujący w chondrytach L metamorfizm szokowy sugeruje gwałtowną historię ciała macierzystego.

chondryty zwyczajne typu LL (LL group meteorites)

Chondryty zwyczajne o bardzo małej zawartości żelaza, tylko 1–3vol.% metalicznego Fe-Ni (LL – low iron-low metal). Zawierają oliwin bogatszy w Fe niż pozostałe chondryty zwyczajne (Fa_27–32), co implikuje, że formowały się w środowisku bardziej utleniającym niż H i L. Wchodzący w ich skład ortopiroksen jest również bogaty w Fe (Fs_23–26). LL mają większe chondry od pozostałych chondrytów zwyczajnych, średnio mają one ~1 mm. Trwają poszukiwania ciała macierzystego dla LL, kandydatem jest planetoida (3628) Boznemcová (ale jest niestety za mała, 7 km średnicy, do bycia rodzicem chondrytów LL).

chromit (chromite)

Minerał, tlenek Cr-Fe; znajdowany w wielu typach meteorytów; patrz → Minerały.

CI (carbonaceous chondrites, Ivuna type)

Bardzo rzadki typ chondrytów węglistych; o symbolu CI. Nazwa pochodzi od obserwowanego spadku meteorytu Ivuna*. Najbardziej prymitywne ze wszystkich znanych meteorytów, kruche; nie mają chondr i CAI, zawierają do 20% wody, wiele zmienionych minerałów, których część doświadczyła zmian uwodnienia w procesie formowania się ciała macierzystego (w formie uwodnionych krzemianów warstwowych (phyllosilicates) (podobnych do ziemskich iłów)), utlenione żelazo w formie magnetytu, i oliwinowe kryształy rzadko rozrzucone w czarnym matriks. Zawierają materię organiczną w postaci wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (PAH) i aminokwasów (w meteorycie Ivuna* znaleziono m.in. glicynę i β-alaninę). CI nigdy nie były ogrzane do temperatury powyżej 50^oC, wskazuje to na ich pochodzenie z zewnętrznych partii mgławicy prasłonecznej. Sądzi się, że taki sam skład jak Ivuna* mają jądra komet.

  Drugim popularnym meteorytem typu CI jest spadek we Francji w 1864 roku – Orgueil*, którego zebrano wiele kawałków o łącznej masie ~14 kg.

ciało macierzyste (parent body)

Część meteorytów była kiedyś częścią większych ciał – ciał macierzystych. Trwają poszukiwania ciał macierzystych będących kiedyś źródłem meteoroidów; procesy zderzeń powodowały wyrzucanie w przestrzeń fragmentów tych ciał, zaburzenia perturbacyjne ze strony wielkich planet, efekt Jarkowa czy też dalsze kolizje, kierowały wyrzucone fragmenty na orbity kolizyjne z planetami. Obecnie zidentyfikowano część ciał macierzystych uważanych za źródło części typów meteorytów, są to planetoidy:

ciśnienie dynamiczne (dynamic pressure)

Ciśnienie (siła powierzchniowa) jakie wywiera ciecz lub gaz na poruszające się w nim ciało; wielkość proporcjonalna do gęstości cieczy/gazu (~ρ) i kwadratu prędkości ciała (~v²); jednostką jest dyna/cm². 1 Mdyna/cm² = 0,1 MPa = ~0,98 atmosfery. Siła ciśnienia dynamicznego wywierana na poruszający się w atmosferze bolid powoduje jego fragmentację.

CK (carbonaceous chondrites, Karoonda type)

Typ chondrytu węglistego. Nazwa od meteorytu Karoonda* (meteoryty z tego spadku początkowo były zaliczane do grupy CV). Obecnie jest to nowa osobna grupa najbardziej utlenionych chondrytów węglistych. Ich matriks składający się z krzemianów jest ciemnoszary lub czarny co spowodowane jest wysoką procentową zawartością bogatego w Cr magnetytu, zawierają bogate w żelazo oliwiny (Fa_28–33) i piroksen (Fs_22–29). Zawartość Fe³⁺ wskazuje na utleniające środowisko, jednak nie ma śladów zmian uwodnienia lub krzemianów warstwowych (phyllosilicates). Chondry mają średnio ~0,7 mm i zajmują ~15vol.%. Skład pierwiastkowy i izotopowy tlenu sugerują, że CK są bliskie CO i CV. Wiele meteorytów typu CK zawiera duże CAI (~4vol.%) i żyłki szokowe wskazujące na ich impaktową historię.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

CM (carbonaceous chondrites, Mighei type)

Typ chondrytu węglistego; nazwa od meteorytu Mighei*. Zawierają połowę wody co CI, obserwuje się w nich również mniejsze zmiany uwodnienia; zawierają małe chondry (<0,5 mm, 10–40vol.%) i wrostki CAI (~5vol.%). Podobne do CI, jednak zawierają więcej materii organicznej (zidentyfikowano 230 różnych aminokwasów w meteorycie CM2 Murchison*). Widma chondrytów typu CM są podobne do planetoidy (19) Fortuna uważanej za ich ciało macierzyste.

  Najpopularniejszym przedstawicielem chondrytów typu CM jest meteoryt Murchison*, spadek którego obserwowano w 1969 roku w Australii. Zebrano setki okazów o całkowitej masie ok. 100 kg. Świadkowie spadku opowiadali, że meteoryty zaraz po spadku wydzielały zapach spirytusu lub pirydyny. Do tej pory znaleziono w meteorytach węglistych aminokwasy w formie lewo- i prawoskrętnej, co przeczy ich organicznemu pochodzeniu.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

CO (carbonaceous chondrites, Ornans type)

Typ chondrytu węglistego; nazwa od meteorytu Ornans*. Podobne w składzie chemicznym i budowie do chondrytów węglistych typu CV, tworzą z nimi wspólny klan, ciała macierzyste członków tego klanu formowały się w tym samym rejonie wczesnego Układu Słonecznego. Jakkolwiek CO są ciemniejsze i mają mniejsze chondry (<1 mm, 60–70vol.%) upakowane gęściej w matriks. Matriks zawiera magnetyt z niewielką domieszką (<1,0wt.%) Cr₂O₃. Wrostki CAI też są ale mniejsze i jest ich mniej (8–15vol.%) niż w CV. Typowy CO zawiera małe inkluzje Fe-Ni (1–6vol.%) widoczne jako cieniutkie włókna na wypolerowanej powierzchni niezwietrzałych próbek.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

coezyt (coesite)

Minerał; wysokociśnieniowa, polimorficzna odmiana krzemionki powstała w metamorfizmie szokowym. Pierwsze ślady coezytu znaleziono w Meteor Crater w Arizonie; patrz → Minerały

cohenit (cohenite)

Minerał, węglik Fe-Ni-Co. Spotykany jako dodatkowy składnik w licznych meteorytach żelaznych; patrz → Minerały

CR (carbonaceous chondrites, Renazzo type)

Typ chondrytu węglistego; nazwa od meteorytu Renazzo*. Są podobne do CM, zawierają uwodnione krzemiany, ślady wody i magnetytu. Główna różnica jest taka, że zawierają stop Fe-Ni, akcesorycznie siarczek żelaza w czarnym matriks i duże chondry (>1 mm, 50–60vol.%). CR mają wyraźne ubogie w Fe oliwiny (Fa_1–7) i piroksen (Fs_2–5). Prawdopodobne ciało macierzyste to planetoida (2) Pallas. CH i CB są ściśle związane z CR więc wszystkie mogą mieć to samo ciało macierzyste lub powstały w tym samym regionie obłoku słonecznego.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

CRE age (cosmic-ray exposure age)

Patrz → czas ekspozycji na promieniowanie kosmiczne.

CV (carbonaceous chondrites, Vigarano type)

Typ chondrytu węglistego; nazwa od meteorytu Vigarano*. Mają wielkie, dobrze zdefiniowane chondry (>0,7 mm, 40–65vol.%) w bogatym w magnez oliwinie, często są one otoczone siarczkiem Fe. Zawierają wrostki CAI (7–20vol.%). W ciemnoszarym matriks dominują bogate w żelazo oliwiny (~60vol.%). Więcej → Klasyfikacja meteorytów. Meteoryt Allende* typu CV jest najbardziej i najlepiej przebadanym meteorytem, próbki z tego spadku w luty 1969 roku posłużyły jako materiał „treningowy” dla laboratoriów NASA czekających na pierwsze próbki gruntu księżycowego, które miały być dostarczone w lipcu 1969 roku przez wyprawę Apollo 11.

czas ekspozycji na promieniowanie kosmiczne (CRE age, cosmic-ray exposure age)

Czas przebywania meteorytu w przestrzeni kosmicznej. Dokładnie czas jaki upłynął od oddzielenia się meteoroidu od ciała macierzystego do momentu spadku jako meteoryt. W przestrzeni kosmicznej meteoroid był bombardowany przez promieniowanie kosmiczne, badając wytworzone radioizotopy (³He, ²¹Ne i ³⁸Ar) i proporcje izotopów stabilnych można oszacować czas ekspozycji. (Można również wyznaczać wiek meteoroidu obserwując mikro kanaliki powstałe w skale/minerale w wyniku bombardowania szybkimi jądrami atomowymi). Typowe czasy ekspozycji to 1–100 mln lat. Różne dla różnych typów meteorytów. {figura}

Dd

daubréelit (daubréelite)

Minerał, siarczek Fe-Cr. Znajduje się jego małe ilości w meteorytach; minerał nie występujący na Ziemi; patrz → Minerały.

dendrytyczna struktura (dendritic)

Struktura jaką przybiera kryształ minerału w postaci rozgałęzionej figury (dendrytu) przypominającej drzewiaste lub paprotkowate zarysy. Formy takie powstają w czasie szybkiej krystalizacji z szybko stygnącej magmy. Dendrytyczną strukturę mają belki oliwinu w chondrach typu BO. Często samorodki złota, srebra i miedzi mają strukturę dendryczną.

deszcz meteorytów, deszcz (rój) meteorów (meteor shower)

Wbrew podobnie brzmiącym nazwom są to dwa różne zjawiska.

  Deszczem meteorytów (ang. meteorite shower, niem. meteorstorm, ros. Метеоритный дождь) nazywamy jednoczesny spadek na powierzchnię Ziemi wielu fragmentów jednego meteoroidu. Pojedyncze ciało meteoroidu po wejściu w atmosferę bardzo często ulega rozpadowi (rozdrobnieniu, fragmentacji) i właśnie spadek tych fragmentów na ziemię daje zjawisko deszczu meteorytów. Najbardziej znane deszcze meteorytów to: L'Aigle*, Łowicz*, Pułtusk*, Sikhote-Alin*.

  Deszcz (rój) meteorów (tzw. „spadające gwiazdy”, ang. meteor shower; niem. Sternschnuppen) jest spowodowany wlotem w atmosferę grupy małych cząstek o zbliżonych orbitach, które są pozostałościami rozpadu komet lub planetoid w kosmosie. Najbardziej znane deszcze meteorów: Drakonidy, Leonidy, Orionidy, Perseidy, Taurydy.

  Więcej: → Elipsa rozrzutu (strewn field, strewnfield, distribution ellipse); → Meteoroid.

diageneza (diagenesis)  »

Termin geologiczny; proces tworzenia się skały polegający na łączeniu się luźnych fragmentów, spoiwem są drobne skalne ziarna (niskie ciśnienia i temperatury, „łagodna” odmiana metamorfizmu). Więcej → Diageneza.

diament (diamond)

Minerał; polimorficzna odmiana węgla. Małe ilości diamentu w postaci nanodiamentów, lonsdaleitu i chaoitu występują w wielu meteorytach, np. w meteorytach żelaznych, ureilitach; patrz → Minerały.

diaplektyczne szkliwa (diaplectic glass)

Patrz → szkliwa diaplektyczne.

diastrofizm (diastrophism)  »

Termin geologiczny; procesy powodujące mechaniczną deformację skał (uskoki, fałdowanie, trzęsienia ziemi).

  Więcej → Diastrofizm.

diogenit (DIO, diogenite)

Typ meteorytu kamiennego; achondryt; członek klanu HED (nazwa na cześć greckiego filozofa Diogenesa z Apollonii (nie tego kojarzonego z beczką z Synopy), który jako pierwszy zasugerował, że meteoryty pochodzą z kosmosu). Diogenity składają się przeważnie z bogatego w magnez ortopiroksenu (En_67–77) z małym udziałem oliwinu (Fa_27–35) i plagioklazu (An_80–91). Piroksen jest najczęściej gruboziarnisty, wskazuje to, że diogenity reprezentują intruzje (zjawisko geologiczne polegające na wypchnięciu magmy w płytsze warstwy bez wydostawania się na powierzchnię; stygnięcie i krystalizacja powoduje wykształcenie się dobrze widocznej struktury krystalicznej) uformowane z głębinowej magmy głębokich regionów planetoidy (4) Westa. Popularny meteoryt Tatahouine* jest unikalny, wyraźnie zielony z centymetrowej wielkości kryształami piroksenu.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

diopsyd (diopside)

Minerał z grupy piroksenów – klinopiroksenów; składnik wielu meteorytów; patrz → Minerały.

dunit (dunite)

Głębinowa skała magmowa klasy perydotytu (należą do niej: dunity, perydotyty i piroksenity); ultrazasadowa, ciemna skała składająca się praktycznie tylko z oliwinów, piroksenów i amfiboli. Dunit jest najbogatszą w oliwiny (80–100%) skałą klasy perydotytów.

dwójłomność (birefringence)

Zdolność kryształów optycznie anizotropowych do podwójnego załamania światła. Zjawisko dwójłomności ma podstawowe zastosowanie w analizie minerałów w płytkach cienkich. Patrz → Właściwości fizyko-chemiczne minerałów.

dyferencjacja (differentiation)

Proces w wyniku którego początkowo płynna, jednorodna planeta lub planetoida rozdziela się (rozwarstwia) na regiony o różnym składzie, powstaje jądro, płaszcz i skorupa. Pierwotna płynna mieszanina minerałów pod wpływem grawitacji ulega stopniowemu zróżnicowaniu. Dyferencjacja grawitacyjna powoduje, że krystalizujące z magmy minerały opadają lub wznoszą się (z płynnej magmy tworzą się skały o różnej budowie i składzie mineralnym). Cięższe minerały, metale i siarczki opadają do planetarnego jądra. Najlżejsza krzemianowa magma podnosi się (wznosi) i krzepnie w postaci bazaltowej (na Ziemi granitowej) skorupy. Materiały z neutralną pławnością formują płaszcz. Obok siły ciężkości działa także pokrewieństwo chemiczne pierwiastków, ich syderofilność, chalkofilność, litofilność.

  Niemal podręcznikowym przykładem zdyferencjowanego ciała jest planetoida (4) Westa – ciało macierzyste achondrytów HED. Przyjmuje się, że HEDy są fragmentami jednego ciała, które w wyniku dyferencjacji uformowało diogenitowe jądro (raczej warstwę okalającą metaliczne jądro) otoczone eukrytowym płaszczem, a płytko pod howardytową skorupą znajdują się eukryty polimiktyczne (tzn. zbrekcjonowane i wymieszane różne typy eukrytów). Jednym z procesów dyferencjacji odpowiedzialnym za różnicowanie się stopu magmy jest tzw. odmieszanie (likwacja).

Ee

„efekt brazylijskiego orzecha” (Brazil nut effect)  »

„Efekt brazylijskiego orzecha” polega na wydobywaniu się dużych przedmiotów na powierzchnię mieszaniny małych przedmiotów podczas potrząsania. Przy potrząsaniu mieszaniny różnej wielkości orzechów, duże orzechy (brazylijskie) wychodzą na wierzch! Jaki ma to związek z meteorytami? Więcej → „Brazil nut effect”.

egzogeniczny proces (exogenous processes)

Proces geologiczny wpływający na stan powierzchni ciała niebieskiego, wywołany czynnikami zewnętrznymi. Procesy te mogą mieć charakter twórczy (np. diageneza) i niszczący (np. erozja, upadki ciał niebieskich). Pomiędzy nimi mieści się proces transportu materiału.

elipsa (obszar) spadku (strewnfield)  »

Większe meteoroidy po wtargnięciu w atmosferę, mając dostatecznie dużą masę i prędkość, rozpadają się i spadają w postaci wielu fragmentów na powierzchnię Ziemi jako „deszcz meteorytów” (meteorites shower). Obszar spadku nazywamy elipsą spadku; obszar ten ma najczęściej owalny/eliptyczny kształt z większymi okazami na przeciwległym końcu do kierunku przylotu meteorytu. Ilość fragmentów składających się na elipsę jest bardzo zróżnicowana, od kilku okazów (np. Moss*) po kilkadziesiąt tysięcy okazów (Pułtusk*). Wielkość elips jest również bardzo różna, długie osie mogą mieć od kilkuset metrów po kilkadziesiąt kilometrów (np. 43 km dla DaG 749). Obszary spadku tektytów to wynik impaktu i mają one nieregularne kształty.

  Więcej → Elipsa rozrzutu (strewn field, strewnfield, distribution ellipse).

endogeniczny proces (endogenous processes)

Proces geologiczny wpływający na stan powierzchni ciała niebieskiego, wywołany czynnikami wewnętrznymi. Składa się na nie m.in. wulkanizm, trzęsienia ziemi i ruchy górotwórcze.

enstatyt (enstatite)

Termin o dwóch znaczeniach:

1. Minerał; ortopiroksen bogaty w magnez; patrz → Minerały. Więcej → Krzemiany.

2. Typ meteorytu kamiennego, chondryt enstatytowy. Rzadki i niezwykły typ meteorytu którego podstawowym składnikiem jest minerał – enstatyt. Wszystko wskazuje, że enstatyty formowały się w regionie obłoku presłonecznego ubogim w tlen, możliwe, że wewnątrz orbity Merkurego?! Enstatyty dzieli się na podtypy EH i EL opierając się na zawartości żelaza (EH zawierają ~30% Fe, natomiast EL mają ~25% Fe), enstatyty występują w typach petrologicznych 3–7.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

erozja (erosion)

Zmiana budowy i składu skały pod wpływem warunków atmosferycznych – woda, wiatr, lód – czynników chemicznych i działalności człowieka. Jeden z czynników procesu egzogenicznego.

eukryt (EUC, eucrite)

Typ meteorytu kamiennego; achondryt; członek klanu HED. Eukryty mają bazaltową budowę z przewagą ubogich w wapń piroksenów, pigeonitu i bogatego w wapń anortytu (An_60–98). Eukryty dzieli się na trzy podgrupy w zależności od różnic chemicznych i mineralogicznych. Non-cumulate eucrites – pochodzą z płytszych warstw skorupy i są w większości brekcjami regolitowymi. Rzadkie cumulate eucrite zawierają ukierunkowane kryształy, głównie piroksenów i plagioklazu, powstałych w zestalonej magmie w głębszych warstwach skorupy. Trzecia podgrupa, również rzadka, to eukryty polimiktyczne (polymict eucrites), są to brekcje regolitowe zawierające ponad 90% materii eukrytowej i mniej niż 10% diogenitowych wtrąceń (współczynnik 9:1 jest arbitralnym kryterium różniącym eukryty polimiktyczne od howardytów). Ciałem macierzystym eukrytów jest planetoida (4) Westa.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

eutektyk, mieszanina eutektyczna (eutectic)

Mieszanina dwóch lub więcej składników o określonym składzie, która wydziela się z roztworu lub stopu w określonej temperaturze, z reguły niższej niż temperatura krzepnięcia czystych składników. Eutektyki są stałymi odpowiednikami mieszanin azeotropowych (taką mieszaniną jest np. spirytus rektyfikowany, którego nie można już bardziej zatężyć w procesie destylacji ). W meteorytach mieszaniną eutektyczną jest plessyt.

ewaporat (evaporite)

Osad pochodzenia chemicznego, utworzony z łatwo rozpuszczalnych minerałów, które wytrącają się z roztworu wodnego w wyniku jego odparowania. Przykładem ewaporatu na meteorytach jest tzw. caliche, magnezowo-wapienna skorupa często pokrywająca okazy meteorytów na suchych pustyniach. Patrz → polewa pustynna.

(exsolution)

Segregacja na zimno, jednorodnej stałej fazy na dwa lub więcej różnych składników. (Nie udało się znaleźć polskiego terminu).

Ff

F chondryt (forsterite chondrite)

Hipotetyczna klasa meteorytów. Nie znaleziono meteorytu typu F, materiał znany tylko w postaci inkluzji w innych meteorytach, np. opisany jako litologia aubrytu Cumberland Falls* (inkluzje pochodzą z małej prymitywnej planetoidy zbudowanej z F chondrytu (?), która weszła w kolizję z ciałem macierzystym aubrytów krótko po uformowaniu się Układu Słonecznego). Mineralogicznie składa się z forsterytu. Budowa chemiczne F chondrytów wskazuje, że są pośrednim ogniwem między chondrytami H i E.

fajalit, Fa (fayalite)

Minerał z grupy oliwinów; bogaty w żelazo. Skrajne ogniwo szeregu izomorficznego fajalit (Fa)–forsteryt (Fo). Razem z piroksenami główny składnik meteorytów. W opisach składu meteorytów oznaczany symbolem Fa; patrz → Minerały.

  Więcej → Krzemiany.

fale szokowe (shock wave)

Nagła perturbacja temperatury, ciśnienia lub gęstości w ciele stałym, cieczy lub gazie propagująca się z prędkością większą od prędkości dźwięku w tym ośrodku. W procesie zderzeń meteoroidów powstające fale szokowe powodują miejscowe zmiany ich składu i budowy (metamorfizm szokowy) w wyniku czego powstają szkliwa, lokalne przetopienia i lustra tektoniczne.

fassait (fassaite)

Przestarzała nazwa bogatego w wapń i tytan klinopiroksenu, obecny termin augit; patrz → Minerały.

ferrosilit, Fs (ferrosilite)

Minerał z grupy piroksenów, ortopiroksenów. Skrajne ogniwo szeregu izomorficznego enstatyt (En)–ferrosilit (Fs). W opisach składu meteorytów oznaczany symbolem Fs; patrz → Minerały.

  Więcej → Krzemiany.

figury, struktury Widmanstättena, Widmanstattena (Widmanstätten pattern, Widmanstatten)  »

Na wypolerowanych i wytrawionych słabym kwasem (najczęściej roztworem kwasu azotowego w alkoholu) powierzchniach cięcia meteorytów żelaznych, widać charakterystyczny wzór równoległych belek (lamelek) kamacytu i taenitu. Struktura obserwowana tylko w oktaedrytach i pallasytach (również zaobserwowana na dużych metalowych wtrąceniach w niektórych chondrytach, np. Portales Valley*). Na powierzchniach heksadrytów składających się praktycznie z samego kamacytu, struktur tych nie widać, jak również w ataksytach zbudowanych z czystego taenitu. Średnia wielkość lamelek kamacytu posłużyła do podziału meteorytów żelaznych na kilka grup strukturalnych – oktaedryty: bardzo gruboziarniste (Ogg – coarsest octahedrite), gruboziarniste (Og – coarse octahedrite), średnioziarniste (Om – medium octahedrite), drobnoziarniste (Of – fine octahedrite) i bardzo drobnoziarniste (Off – finest octahedrite). Pierwszy figury Widmanstättena zaobserwował i opisał w 1804 roku G. Thomson podczas czyszczenie/trawienia powierzchni pallasytu Krasnojarsk, ale przyjęło się nazywać je od nazwiska austriackiego mineraloga Alois von Beckh Widmanstättena, który zaobserwował je dopiero w 1808 roku. W wyniku długotrwałego, kilkugodzinnego ogrzewania meteorytu w temperaturze powyżej 500^oC figury Widmanstättena zanikają.

  Więcej → O figurach Widmanstättena.

flindersyty (flindersites)

Flindersyty – warstwa impaktowa odkryta w Górach Flindersa (Australia Południowa) powstała pod koniec neoproterozoiku około 600 milionów lat temu, powiązana z kraterem impaktowym Acraman (Lake Acraman). Ta drobna warstewka z formacji Bunyeroo została zinterpretowana jako pierwsze na świecie odkrycie dalekiej pokrywy impaktytowej powstałej w wyniku wyrzucenia okruchów skał z odległego o około 300 km krateru meteorytowego. Są to fragmenty skalne różnych rozmiarów (w zielonkawej warstwie mułowca z formacji Bunyeroo znajdują się czerwonawo-brązowe okruchy), będące swego rodzaju wtórnymi meteorytami (!) (Żbik 1995, 1995; Gostin et al. 1999).

  W pewnym sensie jest to obiekt pośredni pomiędzy strukturami impaktowymi, w rodzaju brekcji suevite (impaktu Nördlinger Ries), a tektytami. Możemy sobie wyobrazić pewien przestrzenny ciąg obiektów/struktur powstających w wyniku dużego impaktu: krater (crater) ⇒ brekcje impaktowe (impact breccia) ⇒ warstwa impaktowa (ejecta blanket, impact ejecta, flindersites) ⇒ tektyty (tektites) ⇒ meteoryty „ziemskie”. W 2023 roku Marek Żbik zwrócił uwagę (na portalu fb) na znaczenie flindersytów w kontekście odkrycia nowego achondrytu (Achondrite-ung) pochodzenia ziemskiego (?) – NWA 13188. Wyniki pomiarów proporcji izotopów tlenu Δ¹⁷O/δ¹⁸O tego achondrytu i jego wiek kosmiczny wskazują, że jest to fragment skały ziemskiej wybitej w Kosmos w wyniku dawnego impaktu! Nie ma jeszcze pewności czy jest to skała ziemska, ale badania trwają… (YouTube – Meteoryt, który przyleciał z... Ziemi?; portal Pressmania).

forsteryt, Fo (forsterite)

Minerał z grupy oliwinów; bogaty w magnez. Skrajne ogniwo szeregu izomorficznego fajalit (Fa)–forsteryt (Fo). W opisach składu meteorytów oznaczany symbolem Fo. Pisząc Fa₂₀ stosujemy konwencję zapisu proporcji fajalitu do forsterytu w ich szeregu izomorficznym, tzn. Fa₂₀==Fo₈₀; patrz → Minerały.
  Więcej → Krzemiany.

Gg

gabra (gabbro)

Ciemne, gęste, gruboziarniste, głębinowe skały magmowe bogate w plagioklaz, piroksen i oliwin. Zawierają 40–70% plagioklazu z szeregu izomorficznego labrador-anortyt oraz piroksen (klinopiroksen); anortozyt jest skałą typu gabra; patrz → Minerały.

gehlenit (gehlenite)

Minerał, krzemian z grupy melilitu; patrz → Minerały.

genomiktyczny (genomict)

Mieszanina skał (fragmentów) o tym samym składzie, ale o innym typie petrograficznym/petrologicznym.

gęstość (density)

Cecha substancji mówiąca o ilość masy na jednostkę objętości; g/cm³ lub kg/m³. Większość meteorytów kamiennych ma gęstość z przedziału 3–4 g/cm³, natomiast meteoryty żelazne około 7 g/cm³. Większość minerałów ma zauważalnie mniejszą gęstość od gęstości meteorytów. W mineralogii gęstość minerałów/skał nie jest ściśle zdefiniowana i zależy od ich składu, porowatości i defektów struktury. Stąd do ich opisu stosuje się dwie miary gęstości: gęstość bezwzględną (g/cm³) – stosunek masy do objętości i gęstość pozorną (G/cm³) – stosunek masy do objętości wraz ze znajdującymi się w próbce porami (pustkami) (=gęstość usypowa, bulk density). Różnica pomiędzy gęstością bezwzględną a pozorną jest miarą porowatości (porosity) materiału. {tabela gęstości} Patrz → Właściwości fizyko-chemiczne minerałów.

grafit (graphite)

Polimorficzna forma węgla, znajdywana w meteorytach żelaznych, chondrytach zwyczajnych i ureilitach. Jajowatego kształtu nodule grafitowe spotykane w meteorytach (najczęściej w żelaznych) mają często otoczki taenitowe lub schreibersytowe wytrącone z ochładzających się i krystalizujących nodul. Taenitowa otoczka bardzo wydajnie chroni nodulę przed wietrzeniem; patrz → Minerały.

grossyt (grossite)

Minerał, tlenek Al-Ca; znajdywany w CAI chondrytów węglistych; patrz → Minerały.

Hh

halit (halite)  »

Minerał, NaCl – popularna sól kuchenna. W meteorytach występuje w przerostach z sylwinem (KCl); patrz → Minerały. Więcej → Halit (halite).

hammer (hammer)  »

Grupa meteorytów, których okaz (okazy) spadając uderzyły w człowieka, zwierzę lub jakiś przedmiot. Nazwa hammer znaczy po angielsku młot, młotek. Spadki takie zdarzają się wyjątkowo rzadko, więc są bardzo cenione przez kolekcjonerów. Najbardziej znane meteoryty hammery to: Chelyabinsk*, Claxton*, Park Forest*, Peekskill*, Sołtmany* i Sylacauga*.

  Więcej → Hammery.

haxonit (haxonite)

Minerał, węglik Fe-Ni; znajdywany w meteorytach żelaznych; patrz → Minerały.

HED

Klan meteorytów obejmująca trzy ściśle powiązane grupy achondrytów (howardyty, eukryty, diogenity – stąd skrót HED), które składem przypominają ziemską skałę magmową. Skład izotopowy i chemiczne podobieństwo wskazują na ich wspólne pochodzenie. Ciałem macierzystym dla klanu HED jest planetoida (4) Westa (podobieństwo widma planetoidy i meteorytów HED). Ciało to krystalizowało 4,43–4,55 mld lat temu, jest ono duże, więc zaszła na nim dyferencjacja, miała miejsce geologiczna aktywność i intensywne przemiany magmy. Patrz → diogenity, eukryty, howardyty. {figura VestaStratigraphy}

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

heksaedryt (HEX, hexahedrite)

Typ meteorytu żelaznego ubogiego w nikiel, składającego się całkowicie z kamacytu; heksaedryty – nazwa grupy, których klasyfikację oparto na strukturze. Składają się niemal wyłącznie ze stopu Fe-Ni kamacytu (sześcienna (kubiczna) struktura alfa-Fe-Ni kryształów dała nazwę – hexahedral). Na wypolerowanej i wytrawionej powierzchni nie widać figur Widmanstättena, ale widać drobne równoległe grupy linii nazywanych liniami Neumanna (zaobserwowane i opisane po raz pierwszy przez niemieckiego uczonego Johanna G. Neumana w 1850 roku). Najmniej heksaedrytów jest z grupy chemicznej IAB, najwięcej w grupie IIAB. Najbardziej znane spadki heksaedrytów to: Braunau* spadek w 1847 roku w Czechach, Avce* z 1908 roku na Słowenii i spadek w 1916 roku – Boguslavka* w Rosji.

  Więcej → O figurach Widmanstättena. Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures)

hipersten (hypersthene)

Minerał z grupy piroksenów, ortopiroksenów żelazowo-magnezowych. Element szeregu izomorficznego enstatyt (En)–ferrosilit (Fs) o składzie En_70–50Fs_30–50. Podstawowy składnik chondrytów zwyczajnych typu L (stąd ich przestarzała nazwa chondryty oliwinowo-hiperstenowe); patrz → Minerały.

howardyt (HOW, howardite)

Typ meteorytu kamiennego; achondryt; członek klanu HED (nazwa na cześć angielskiego chemika Edwarda Howarda). Zbudowane są najczęściej z eukrytowych i diogenitowych fragmentów – howardyty są więc brekcjami polimiktycznymi. Czasami zawierają ciemne wtrącenia materii chondrytów węglistych, innych ksenolitycznych inkluzji oraz przetopionych inkluzji zderzeniowych pochodzenia regolitowego. Howardyty są prawdopodobnie brekcją regolitową pochodzącą z powierzchni planetoidy (4) Westa. Jej powierzchnia zawierająca materię eukrytową i diogenitową, to rumowiska wygrzebane po wielkich spadkach (zaobserwowano m.in. ogromny krater w pobliży południowego bieguna planetoidy Westa). Te fragmenty mieszają się z materią chondrytową impaktorów, mieszanina systematycznie ulega sproszkowaniu i metamorfizmowi oraz wymieszaniu pod wpływem mniejszych spadków i wiatru słonecznego dając regolit. Podobny regolit pokrywa powierzchnię Księżyca (regolit-howardyt jest, tak jak regolit księżycowy, bardzo bogaty w gazy szlachetne – efekt oddziaływania wiatru słonecznego).

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

Ii

ilmenit (ilmenite)

Minerał, tlenek Ti-Fe; minerał znajdywany w achondrytach, bazalcie mórz księżycowych i shergottytach; patrz → Minerały.

impakt (impact)

...

impaktyt (impactite)

Szlakowaty, szklisty materiał znajdowany w miejscu przetopionych skał w wyniku spadku (impaktu) meteorytu. Tym terminem określa się często skały dotknięte impaktem (brekcje impaktowe, suevity ...)

indochinit (indochinite)

Typ tektytu. Patrz → Tektyty; → Kolekcja tektytów.

inkluzja (inclusion)

Obcy fragment otoczony (zanurzony) w pierwotnym matriks skały lub meteorytu; może mieć inny skład i/lub strukturę od otaczającego go matriks.

inkluzja wapniowo-glinowa (CAI, calcium-aluminium inclusion)

Białe amebowate w kształcie formy znajdowane w prymitywnych chondrytach, szczególnie chondrytach węglistych typu CV i CO (nawet do 20vol.%), ich rozmiar często wynosi nawet kilka milimetrów. Materiał wysokotemperaturowy, zbudowany z trudnotopliwych krzemianów i tlenków Ca, Al i Ti. Najstarsza znana materia w Układzie Słonecznym (wiek inkluzji oblicza się na 4,567 mld lat i są one o 2–3 miliony lat starsze od najstarszych chondr). Ostatnie pomiary wieku chondr meteorytu Allende* dają wartość z przedziału 4567,91 ±0,76 i 4567,42 ±0,83 mln lat (prace Qing-Zhu Yin). Odkryty w meteorycie Allende* w 2009 roku nowy minerał tistarite jest jeszcze starszy!. CAI i najstarsze chondry powstały w pyłowych regionach mgławicy presolarnej w wyniku podgrzewania jej przez fale uderzeniowe (pył mieszał się i krystalizował dając im początek). Patrz → fotografie.

  Wyróżnia się trzy typy CAI: typ A drobnoziarnisty i nieregularny, bogaty w melilit; typ B – gruboziarniste zawierające piroksen Al-Ti (fassait), melilit, anortyt i spinel; typ C – gruboziarniste bogate w anortyt {figura}. W dobrze przebadanych wrostkach CAI z meteorytu Allende* stwierdzono występowanie nanodiamentów, część z nich ma skład izotopowy wskazujący na pozasłoneczne pochodzenie, przypuszcza się, że pochodzą z przestrzeni międzygwiezdnej i są prawdopodobnie pozostałością po wybuchu bliskiej supernowej.

intrudoryt (intrudorite)

Autorem terminu jest Przemysław Drzewiecki (METEORYT 2/2011). Autor analizuje istniejące niejednoznaczne definicje pojęcia „meteoryt”. Interpretuje i argumentuje konsekwencje braku ścisłej definicji oraz postuluje bardzo zgrabne rozwiązanie problemu – wprowadzenie terminu „intrudoryt” (ang. intrudorite) na określenie meteoroidów spadłych na powierzchnię innych planet (przywieziono już takie z Księżyca, a na Marsie znaleziono kilka). Bardzo interesująca propozycja! Tematem powinien się zainteresować redaktor Meteoritical Bulletin i członkowie Nomenclature Committee przy the Meteoritical Society.

irgizyt (irgizite)

Typ tektytu. Patrz → Tektyty; → Kolekcja tektytów.

iworyt (ivorite, Ivory Coast tektite)

Typ tektytu. Patrz → Tektyty; → Kolekcja tektytów.

izomorfizm (isomorphism)

Inaczej równopostaciowość. Tu termin: izomorfizm minerałów. Minerały mające taką samą strukturę krystaliczną, ale różniące się częściowo lub całkowicie składem chemicznym. Spośród minerałów wchodzących w skład meteorytów wiele z nich tworzy szeregi izomorficzne, najpopularniejsze to oliwiny tworzące szereg forsteryt-fajalit i węglany – szereg magnezyt-syderyt; patrz → Minerały.

izotop (isotope)

Atomy o tej samej liczbie atomowej Z (liczba protonów w jądrze atomu), ale o różnej liczbie masowej A (sumaryczna liczba protonów i neutronów w jądrze atomu). Na przykład wodór występuje w postaci trzech izotopów: ¹H, ²H (deuter) i ³H (tryt). Większość izotopów jest niestabilna (promieniotwórcza) i rozpada się w procesach beta i alfa. Badanie izotopów pozwala na analizowanie wielu cech meteorytów. Skład izotopowy pozwala określać wiek materii (rozpad U, ⁴⁰K). Występowanie pewnych izotopów pozwala określić czas przebywania meteoroidu w przestrzeni kosmicznej. Proporcje wybranych izotopów służą do klasyfikacji meteorytów (np. ¹⁸O/¹⁷O). {figura MeteoriteOxygen}

Jj

jądro (core)

Tu, najgłębsza struktura/część w zdyferencjonowanej planetoidzie lub planecie, najczęściej żelazno-niklowa.

jednostka astronomiczna (AU, astronomical unit)

Jednostka odległości stosowana w astronomii. 1 jednostka astronomiczna (1 AU) równa jest średniej odległości Ziemi od Słońca = 149 500 000 km (149,5 mln km).

Kk

kakangarit (K, kakangariite)

Typ meteorytu kamiennego, chondryt, bardzo rzadki typ (znane są tylko cztery meteoryty o łącznej wadze ok. 440 g); symbol – K. Nazwa pochodzi od meteorytu Kakangari* (znaleziono dwa kamienie o wadze 341 g). Zawierają troilit i liczne prymitywne, wyraźne chondry. Unikatowy skład chemiczny i proporcje izotopów tlenu silnie wyróżniają kakangarity od innych chondrytów. Pochodzą z małego, prymitywnego ciała macierzystego – jeszcze nie zidentyfikowanego.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

kamacyt (kamacite)

Minerał, stop Fe-Ni; alfa-(Fe,Ni), α-(Fe,Ni); główny składnik meteorytów żelaznych; patrz → Minerały.

  Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures).

kataklastyczny (cataclastic)

Termin określający typ tekstury obserwowanej w skałach metamorficznych – najeżona minerałami poobijanymi, zniszczonymi, zmiażdżonymi, pokruszone, spłaszczone, pocięte (?) istna masakreska ).

kieszenie stopu (melt pockets)

Patrz → żyłki szokowe. Więcej → Skala stopnia zszokowania chondrytu.

klastyczny, klast (clastic, clast)

Wygląd, budowa skały składającej się z pokruszonych fragmentów (klastów), starszych niż ona sama, skał. Brekcja jest skałą klastyczną utworzoną całkowicie z ostrokrawędziowych fragmentów różnej wielkości minerałów i skał. Patrz → brekcja.

klasyfikacja meteorytów (meteorites classifications)

Celem klasyfikacji meteorytu jest przyporządkowanie go do jakiejś grupy, której członkowie mają podobne cechy fizyczne, chemiczne, izotopowe i mineralogiczne oraz mogą pochodzić z jednego ciała macierzystego (meteoroidu). Ponieważ nie znamy jeszcze dostatecznie dobrze procesów powstania i ewolucji ciał macierzystych, więc stosowany system klasyfikacji meteorytów nie jest zamknięty i ostateczny.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

klinopirokseny (clinopyroxenies)

Grupa minerałów (krzemianów łańcuchowych) stanowiąca bardzo popularny składnik meteorytów. Klinopirokseny – pirokseny o jednoskośnej strukturze kryształów (klinoenstatyt, diopsyd, augit i pigeonit). W achondrytach przeważają klinopirokseny; patrz → Minerały.

kolumbit

Typ tektytu. Patrz → Tektyty; → Kolekcja tektytów.

korazja (corrasion)

Rodzaj abrazji. Proces polegający na szlifowaniu i zdzieraniu powierzchni skał (kamieni) wskutek uderzeń ziaren piasku niesionego przez wiatr. To właśnie korazja pozbawia meteoryty m.in. ich skorup obtopieniowych w warunkach pustyń. Więcej o procesach wietrzenia meteorytów na pustyniach u Svenda Buhla. Złapany w obiektyw proces korazji . Patrz → abrazja, saltacja.

kosmochlor (kosmochlor)

Minerał z grupy piroksenów, szereg jadeitu; patrz → Minerały.

krater, krater impaktowy (crater, impact crater)  »

Owalna, depresyjna struktura na powierzchni ciała niebieskiego powstała w wyniku działalności wulkanicznej lub spadku planetoidy. Nazwa z greckiego kratēr (κρατήρ) – naczynie do mieszania (wina). Krater impaktowy jest skutkiem spadku meteoroidu, asteroidy lub komety z olbrzymią prędkością na stałą powierzchnię. Na powierzchniach skalnych planet kratery mają rozmiary od cm do >1000 kilometrów. Ich budowa i wygląd są bardzo zróżnicowane w zależności od wielkości: duże kratery (kaldery impaktowe, impact basins) często mają wiele pierścieni i płaskie wnętrze; złożone (complex), średniej wielkości kratery mają górki centralne (uformowane ze stopionej powierzchni) i gładkie wnętrza; małe proste kratery mają strome zbocza. Na Ziemi zostało rozpoznane około 120 kraterów impaktowych, najstarsze z nich mają ponad 2 miliardy lat. Erozja i procesy geologiczne powodują na Ziemi ich degradację i zanik, natomiast na Merkurym, który był pozbawiony atmosfery i „martwy” geologicznie, obserwujemy kratery w wieku ponad 4 mld lat.

  Patrz: → Quiz „kratery”; → Kratery.

  W polskiej literaturze dotyczącej kraterów, wprowadza się często pewne rozróżnienie wynikające z mechanizmów odpowiedzialnych za ich powstanie. Gdy spadek ciała kosmicznego (meteoroidu, astroblemy) następuje z kosmicznymi prędkościami i ulega ono destrukcji w zetknięciu z materiałem podłoża, energia kinetyczna ciała zamieniona w energię cieplną powoduje wybuch – powstaje krater wybuchowy – struktura o owalnej geometrii i charakterystycznym współczynniku proporcji średnicy krateru do jego głębokości. Natomiast w przypadku, gdy prędkość uderzenia ciała w podłoże nie jest duża, jego energia kinetyczna powoduje wybicie materiału podłoża – powstaje krater uderzeniowy – struktura wydłużona, często niesymetryczna. Klasycznym przykładem kraterów wybuchowych są: Meteor Crater (Canyon Diablo) w Arizonie i kratery widoczne na powierzchni Księżyca. Przykładem kraterów uderzeniowych są, np. kratery związane z meteorytem Campo del Cielo w Argentynie.

  Natura pochodzenia polskich kraterów Morasko jest nadal dyskutowana. Czy uformowały się one w wyniku wybuchu czy też uderzenia (czy też są strukturą polodowcową?)? Zapewne największy krater Morasko ma naturę wybuchową, natomiast te mniejsze mogą być uderzeniowe, więc pod ich dnem, na dużej głębokości, mogą zalegać olbrzymie bryły meteorytów?

  Lista struktur impaktowych na powierzchni Ziemi w Earth Impact Database.

krzemiany (silicate)

Duża grupa minerałów krzemianowych, w których strukturze dominuje tetrahedron krzemianowy (Si₂O₈^4–). Więcej: → Minerals; → Silicates.

Ciekawy artykuł na AstroNews „Jak powstały kryształy w kometach?” traktujący o zaobserwowaniu procesów formowania się krzemianów w protoplanetarnym dysku.

krzemionka (silica)

Tlenek krzemu, SiO₂. Chociaż sam kwarc jest rzadki w meteorytach, jego polimorficzne formy (np. coesyt, stiszowit) są dosyć pospolite w meteorytach; patrz → Minerały.

ksenolityczny (xenolith)

Fragmenty skał lub meteorytów utworzone z mnóstwa drobnych fragmentów oddzielnych minerałów.

kumulaty (cumulate)

Skała magmowa uformowana w wyniku akumulacji świeżo powstałych minerałów w wyniku działania siły ciężkości. Powstaje skała składająca się z kryształów wzrastających i odkładających się z magmy stygnącej w komorze (chamber).

kwarc (quartz)

Dwutlenek krzemu; SiO₂. Chociaż sam kwarc jest rzadki w meteorytach, jego polimorficzne formy (np. coesyt, cristobalit, stiszowit, trydymit) są dosyć pospolite w meteorytach; patrz → Minerały; {figura SilicaPhase}

Ll

lamele Breziny (Brezina lamellae)

Występują w meteorytach żelaznych. Są to wielocentymetrowej długości listwy (laths) schreibersytu. Nazwa od ich odkrywcy Aristidesa Breziny. Lamele te są doskonale widoczne, np. w wielu okazach meteorytu Morasko.

  Więcej → Wiki.Meteoritica.pl: Lamele Breziny i Reichenbacha.

lamele Reichenbacha (Reichenbach lamellae)

Występują w meteorytach żelaznych. Są to wydłużone inkluzje składające się głównie z troilitu. Pierwszy typ jest dłuższy i węższy (do 6 cm i 0,2 mm) zawiera troilit z podrzędnym daubréelitem i jest zwykle otoczony schreibersytem i kamacytem. Drugi typ jest krótszy i grubszy (do 2 cm i 3 mm) składa się głównie z troilitu z daubréelitem oraz rzadkimi ziarnami grafitu i krzemianu. Wydaje się, że meteoryty zawierające inkluzje troilitowe drugiego typu stygły szybciej niż większość meteorytów żelaznych. Nazwa od ich odkrywcy Karla Ludwiga Friedrich Freiherr von Reichenbach.

  Więcej → Wiki.Meteoritica.pl: Lamele Breziny i Reichenbacha.

lherzolit (lherzolite)

Ultrazasadowa skała magmowa z grupy perydotytów, nie zawiera w swym składzie wolnej krzemionki (SiO2), a jedynie krzemionkę związaną w innych minerałach, której zawartość jest <45% wagowych. Skała zasobna w żelazo, ale uboga w alkalia, tj. sód i potas.

likwacja

Patrz → odmieszanie.

limonit (limonite)

Mieszanina tlenków i wodorotlenków żelaza, podstawowy składnik to goethyt i minerały ilaste. Kiedyś uważano limonit za minerał, dziś definiuje się go jako skałę. Popularna ruda darniowa zawiera dużo limonitu. Początkowe oznaki wietrzenia meteorytów w postaci brunatnych plam są właśnie wynikiem pojawienia się limonitu; patrz → Minerały – akaganeit.

linie Neumanna (Neumann lines)

Drobne grupy równoległych linii widoczne na wypolerowanych i wytrawionych powierzchniach kryształów kamacytu (o szerokości ok. 30 mikrometrów). Nazwa na cześć Johanna G. Neumanna, który zaobserwował je pierwszy w 1848 roku w meteorycie Braunau* (spadek 14 lipca 1847 roku w Vychodocesky w Czechach; meteoryt żelazny typu IIAB; masa 39 kg). Linie Neumanna są wynikiem zmian szokowych (deformacjami kryształów kamacytu), powstawały podczas licznych zderzeń jakim musiało ulegać ciało macierzyste meteorytu. Podczas zderzeń przy ciśnieniach >13 GPa kamacyt przekształca się w zwartą gęsto upakowaną sześciokątną fazę ε-żelaza (epsilon-iron, hexaferrum; hpc, hexagonal close-packed). Po spadku ciśnienia kamacyt wraca do formy bcc (body-centered cubic). Ponieważ sieć została zniekształcona po wytrawieni na powierzchnie kamacytu widać charakterystyczny wzór widoczny w świetle odbitym. Widoczne linie tworzą ze sobą kąt 120^o. Po podgrzaniu meteorytu do temperatury powyżej 500^oC linie Neumanna zanikają. Ładny przykład linii Neumanna w ziarnie żelaza w meteorycie kamiennym (NWA 6267) u Mirko Graula.

  Więcej → Figury Widmanstättena.

linie spływu (flow-lines)

Strużki materiału powstające na powierzchnie meteorytu (na skorupie obtopieniowej) w wyniku spływania roztopionej materii podczas przelotu meteorytu przez atmosferę, często linie te układają się w radialny wzór wskazujący kierunek natarcia – lotu. Charakterystyczna cecha dla meteorytów orientowanych. Więcej → Skorupa obtopieniowa.

litofilne pierwiastki (lithophile elements)

Pierwiastki mające tendencję do koncentracji w fazie krzemianowej (powinowactwo z tlenem), są to: B, O, halogeny, ziemie alkaliczne, metale alkaliczne, Al, Si, Sc, Ti, V, Cr, Mn, Y, Zr, Nb, pierwiastki ziem rzadkich (lantanowce (57–71), Hf, Ta, W, Th i U. W procesie dyferencjacji obok siły ciężkości działa również pokrewieństwo chemiczne pierwiastków; pierwiastki litofilne koncentrują się w powierzchniowej części ciała.

litologia (lithology)

Zbiór obserwowanych makroskopowo cech i właściwości skały – jej skład mineralny, barwa, tekstura, struktura, budowa i wygląd ziaren. Pięknym przykładem meteorytu o podwójnej litologii jest SaU 169 składający się z klastów brekcji impaktowej i brekcji regolitowej.

lodranity (LOD, lodranites)

Bardzo rzadki typ achondrytów prymitywnych; LOD. Nazwa pochodzi od jedynego obserwowanego spadku meteorytu tego typu – Lodrana*. Początkowo grupowano je z meteorytami żelazno-kamiennymi, gdyż krzemiany (oliwiny, ortopirokseny i mało plagioklazu) i metaliczne Fe-Ni występują w równych proporcjach. Później, gdy odkryto akapulkoity (ACA), zostały razem zaklasyfikowane do achondrytów prymitywnych. Oba typy mają podobną budowę mineralną i skład izotopów tlenu i prawdopodobnie to samo ciało macierzyste – bardzo możliwe, że jest to niezidentyfikowana jeszcze planetoida typu S. LOD mają grubokrystaliczne oliwiny i pirokseny, które doświadczyły działania wyższych temperatur niż ACA, co może sugerować, że pochodzą z głębszych warstw ciała macierzystego ACA/LOD i, że podział ACA/LOD jest subiektywny. LOD i ACA to może ten sam typ meteorytu, a tylko LOD przechodziły intensywniejsze i bardziej długotrwałe procesy termiczne w przeciwieństwie do akapulkoitów.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

luki Kirkwooda (Kirkwood gaps)

Wolne od planetoid obszary w pasie asteroid, w tych obszarach okres obiegu jest w rezonansie (harmoniczna) z okresem orbitalnym Jowisza (wpływ innych planet jest znacznie mniejszy). Pole grawitacyjne Jowisza powoduje, że ciało w tym obszarze znajduje się na orbicie niestabilnej i zostaje z niego „szybko” wyrzucone. Przykładowe rezonanse to 3:1, 5:2, 7:3, 2:1 okresu Jowisza. Istnienie luk Kirkwooda, jest jednym z mechanizmów „dostarczania” meteoroidów z pasa asteroid w obszar orbity Ziemi. {figura}

lustro tektoniczne (slickenside)

Wypolerowane płaszczyzny (struktury) rzadko obserwowane na powierzchniach przełamów meteorytów. W wyniku metamorfizmu szokowego lub procesów tektonicznych zachodzących na ciele macierzystym lub impaktów pomiędzy meteoroidami mogą pojawić się nieciągłe deformacje, pęknięcia powodujące przesunięcie warstw. Jeśli na płaszczyźnie lustra widać poprzeczne stopnie, można odczytać kierunek przesunięcia. Lustra tektoniczne często można zaobserwować na przełamach meteorytów Chergach* i Zag*.

Łł

łupliwość (cleavage)

Efekt pękania kryształów wzdłuż jego płaszczyzn krystalograficznych (płaszczyzny łupliwości). Słabe wiązania atomowe w pewnych kierunkach wewnątrz kryształu ułatwiają pękanie kryształu po tych płaszczyznach. W płytce cienkiej te spękania są widoczne jako zbiór równoległych linii, szczególnie widoczne jest to w kryształach piroksenu, natomiast oliwin nie ma wyraźnej łupliwości.

  Więcej → Właściwości fizyko-chemiczne minerałów.

Mm

magma (magma)

Płynne krzemiany wewnątrz planet. Kiedy magma wydobędzie się na powierzchnię staje się lawą. W wyniku zakrzepnięcia magmy w głębokich warstwach powstają skały magmowe.

magnetyt (magnetite)

Minerał, tlenek żelaza; Fe³⁺₂Fe²⁺O₄ (zawiera żelazo na +3 stopniu utleniania!). Znajdywany w matriks chondrytów węglistych. Jest minerałem wskaźnikowym w chondrytach CK, w których magnetyt zawiera kilka wt.% chromianu Cr₂O₃; patrz → Minerały.

maneckiit (maneckiite)

Minerał z grupy wicksytu o składzie NaCa₂Fe²⁺₂(Fe³⁺Mg)Mn²⁺₂(PO₄)₆•(H₂O)₂, odkryty w pegmatytach fosforanowych w Górach Sowich. Nazwany na cześć wybitnego polskiego mineraloga profesora Andrzeja Maneckiego. mindat.org – maneckiite

maskelynit (maskelynite)

Glinokrzemianowe szkliwo diaplektyczne. Powstaje z plagioklazów, przy przejściu uderzeniowej fali szokowej. Występuje w chondrytach zwyczajnych i enstatytach, powszechny w shergottytach; patrz → Minerały.

matriks (matrix)

Drobnokrystaliczny, podstawowy materiał meteorytów – ciasto skalne, w nim są zanurzone inkluzje, chondry i klasty brekcji.

O matriks chondrytów więcej → Typy chondr.

melilit (melilite)

Minerał i/lub grupa minerałów znajdywanych we wrostkach CAI i chondrytach CV. Mają zmienny skład pomiędzy gehlenitem i akermanitem. Melilit w CAI to gehlenit; patrz → Minerały.

metachondryty (metachondrites)

Termin używany do opisu zmetamorfizowanych chondrytów. Metachondryty są zmienionymi teksturalnie skałami wywodzącymi się z chondrytów, niektóre/czasami są klasyfikowane jako prymitywne achondryty.

metamorfizm (metamorphism)  »

Proces prowadzący do rekrystalizacji skały bez jej całkowitego stopienia, może to być w wyniku temperatury, ciśnienia lub środowiska chemicznego występujących w środowisku skały. Metamorfizm uderzeniowy (zderzeniowy) zachodzi w wyniku zderzenia dwóch ciał z prędkościami kosmicznymi.

  Więcej → Metamorfizm.

metamorfizm szokowy (shock metamorphism)

Metamorfizm zachodzący podczas zderzeń obiektów z prędkościami kosmicznymi. Energia kinetyczna zostaje zamieniona w fale sejsmiczne i lokalne silne podwyższenie temperatury i ciśnienia; wytworzone wtedy ciśnienia i temperatury są dużo większe niż podczas normalnego metamorfizmu (=ziemskiego). Na ciałach pozbawionych atmosfery nawet małe uderzające ciała (nawet mikrometrowe) powodują powstawanie metamorfizmu szokowego widocznego w i na meteorytach. Obserwowane efekty obejmują planar deformation features (PDFs), diaplectic glass i przetopienie (całkowite przetopienie (shock melting) zachodzi przy ciśnieniach rzędu 90 GPa i w temperaturach 1200^oC). W różnych minerałach obserwuje się różne efekty w zależności od ciśnienia. {wykres ShockMetamorphism}

metasomatoza (metasomatism)  »

Przeobrażenie polegające na usunięciu z minerału/skały jednego a wprowadzenie innego składnika. Składniki już skrystalizowanego minerału są rozpuszczane do roztworu (lub gazu), a na ich miejsce są wprowadzane nowe co prowadzi do powstania nowego minerału, ale o zachowanej strukturze początkowej. Na przykład w meteorycie Morasko stwierdzono występowanie cliftonitu – pseudomorfozy grafitu po minerale o regularnych kryształach, być może diamencie.

  Więcej → Metasomatoza.

meteor (meteor)

Krótkotrwałe zjawisko atmosferyczne spowodowane wejściem w atmosferę małego meteoroidu (najczęściej są to ciała o kilkumilimetrowej średnicy (od ~0,01 mm), ale o bardzo dużych prędkościach rzędu 11–73 km/s). Na skutek oporu powietrza następuje silna jonizacja i świecenie śladu przelotu – właśnie ten ślad określa się zwyczajowo terminem meteoru. Typowe zjawisko meteoru jest wywoływane przez obiekty o rozmiarach od 0,05 mm do 20 cm; początek świecenia ma miejsce już mezosferze na wysokościach 75–100 km. Meteor o jasności 0^m (jest to jasność gwiazdy Vega w gwiazdozbiorze Lutni) jest powodowany przez 2 cm ciało poruszające się z prędkością 15 km/s lub 1 cm o prędkości 30 km/s. Kilkumilimetrowe ciała nagrzewają się płytko przy powierzchni do temperatury ponad 2000°C średnio na wysokościach 80–90 km. W tej temperaturze zachodzi sublimacja (ablacji) materiału i silna jonizacja, przez krótką chwilę za meteorytem pozostaje świetlisty ślad. Z dużego/jasnego meteoru (=bolidu) może spaść meteoryt. Meteoroidy z prędkościami powyżej 30 km/s mają małą szansę dotarcia do powierzchni Ziemi, gdyż w wyniku ablacji ulegają całkowitej destrukcji.

  Pierwszy słowa meteōros (μετεωρωσ) użył Arystoteles. Oznacza ono „zjawisko w powietrzu”. Autorytet Arystotelesa, dla którego meteōros to „wynik zetknięcia się ziemskich oparów z ogniem niebieskim”, spowodował, że przez następne wieki nikt nie ważył się podważać opinii, iż może to być coś innego!

  Więcej → Meteoroidy; → Sieci bolidowe.

meteoroid (meteoroid)  »

Małe skaliste, lodowo-śniegowe i/lub żelazne ciało poruszające się po okołosłonecznej orbicie; wg definicji IAU (Międzynarodowa Unia Astronomiczna) są to obiekty mniejsze od planetoid ale większe od atomu; praktycznie ich wielkość mieści się w zakresie od 0,01 mm (mniejsze to pył miedzyplanetarny, interplanetary dust) do kilkudziesięciu metrów. Większość z nich powstała w początkowym okresie formowania się Układu Słonecznego, tj. ok. 4,5 mld lat temu. Najwięcej z nich pozostało w obszarze pomiędzy orbitami Marsa i Jowisza – pas asteroid/planetoid, w pasie Oorta i Kuipera. W przypadku kolizji z Ziemią ich średnia prędkość wejścia w atmosferę to ok. 20 km/s (nie mniej niż 11,19 km/s = 40284 km/h – druga prędkość kosmiczna i nie więcej niż 72,8 km/s, która jest złożeniem parabolicznej prędkości ucieczki i prędkości Ziemi na orbicie. Zakładając, że wszystkie meteoroidy pochodzą z Układu Słonecznego).

  Więcej → Meteoroidy.

meteoryt (meteorite)

Meteoryt to fragment meteoroidu, który przetrwał przelot w atmosferze i dotarł do powierzchni. Taka definicja funkcjonowała do tej pory, ale okazało się jednak, że jest nieprecyzyjna – a co jeśli meteoroid spadł na śnieg lub na dach i tam pozostał? W 2018 roku Międzynarodowa Unia Astronomiczna zmieniła tę definicję. Obecnie – meteoryt to fragment meteoroidu, który przetrwał fazę jasną bolidu i wszedł w fazę ciemną (dark-flight), gdzie szansa na to, że coś dotrze do powierzchni (dach, woda, śnieg...) jest już duża. Trochę to asekurancka definicja, ale poprawność polityczna obowiązuje ;-)

  Meteoryty dzieli się na kamienne, żelazno-kamienne i żelazne. Dokładniejszej klasyfikacji dokonuje się w oparciu o ich budowę, skład mineralny i pochodzenie. Mają rozmiary od ułamków milimetra do metrowych. Kilkadziesiąt ton materii kosmicznej wchodzi codziennie w atmosferę Ziemi, ale około 1 tony dociera do powierzchni. Więcej → Klasyfikacja meteorytów. Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures).

  Meteoroidy o masach 10^–6 g do 1 kg wpadając w atmosferę ulegają całkowitej destrukcji dając zjawisko meteoru. Na wysokości 100–120 km następuje już częściowe nagrzanie i zaczyna być widoczny ślad plazmy. Szansa na dotarcie do powierzchni zależy od: masy początkowej, prędkości, kąta wejścia w atmosferę i zwięzłości materiału (kruchość, porowatości, tendencji do rozpadu i współczynnika ablacji). Kruche meteoroidy rozpadają się i ulegają destrukcji na wysokości 80–90 km. Oporniejsze przeżywają dłużej dając zjawisko bolidu (fireball), ich powierzchnia silnie się nagrzewa (do kilku tysięcy stopni), zachodzi ablacja (utrata znacznej części masy). Meteoroid zwalnia wchodząc w gęstsze warstwy atmosfery, gdzie następuje silne wyhamowanie. W końcu z poddźwiękową prędkością kontynuuje ciemny odcinek drogi i spada na ziemię jako meteoryt. Z meteorytu, który uległy rozpadowi podczas przelotu, spada tzw. deszcz meteorytów (meteorites shower).

  Więcej: → Elipsy spadku; → Meteoroidy.

  Meteoryty dzieli się na trzy główne grupy: meteoryty kamienne (chondryty i achondryty), żelazno-kamienne i żelazne.

  Dokument regulujący nazewnictwo meteorytów: Guidelines for Meteorite Nomenclature.

  Więcej → Jak rozpoznać meteoryt?

meteoryty kamienne (stony meteorites)

Meteoryty składające się z krzemianów, ale mające mniej niż 25% wagowo stopu Fe-Ni. Meteoryty kamienne są najbardziej zróżnicowaną grupą, od najprostszych chondrytów zwyczajnych, mniej lub bardziej niezmienionych (ich wiek to ok. 4,5 mld lat), do bardzo młodych skał ze zdyferencjonowanych planetoid (achondryty, np. HEDy) lub większych ciał (meteoryty księżycowe i marsjańskie). Meteoryty kamienne stanowią 95% wszystkich znanych spadków, z tego 88% to chondryty.

  Więcej → Jak rozpoznać meteoryt?

meteoryty kopalne (fossil meteorites)

Meteoryty kopalne to takie, które zostały zachowane w osadach geologicznych lub innych warstwach w których panujące warunki sprzyjają zachowaniu pierwotnego składu i struktury meteorytu. Ziemski wiek takich meteorytów liczony jest w dziesiątkach milionów lat, większość z nich to meteoryty żelazne. Najbardziej znanym meteorytem kopalnym jest meteoryt żelazny typu IIAB Lake Murray, którego wiek szacuje się na około 110-120 milionów lat.

  Patrz → paleometeoryty.

meteoryty księżycowe, lunaryty (LUN, lunar meteorites, lunaites)

Meteoryty pochodzące z powierzchni Księżyca, achondryty. Zidentyfikowano ponad 40 meteorytów księżycowych (z różnych spadków) o całkowitej wadze ~50 kg (dane z połowy 2010 roku). W bazie MBD jest sklasyfikowanych 101 meteorytów księżycowych spoza Antarktydy (a łącznie z antarktycznymi 130).

  Są fragmentami skorupy Księżyca wybitymi przez duże spadki na jego powierzchnię. Większość z nich została znaleziona na Antarktydzie i pustynnych rejonach Afryki północnej i Omanu, tylko jeden 19 g okaz znaleziono w 1990 roku w Australii (Calcalong Creek). Nigdy nie obserwowano spadku meteorytu księżycowego! Mają duże znaczenie dla nauki, gdyż wyprawy załogowe Apollo i bezzałogowe Łuny przywiozły próbki gruntu księżycowego raczej z obszarów mórz księżycowych, a nie z terenów wyżynnych.

  Meteoryty księżycowe dzieli się na cztery typy: LUN A (anortozytowe brekcje z terenów wyżynnych), LUN B (bazalty z mórz księżycowych), LUN G (gabro) i LUN N (noryt). Jeden z meteorytów typu LUN B, znaleziony w Maroku w 2000 roku, krystalizował z lawy 2,8 mld lat temu i jest dowodem na dawną aktywność wulkaniczną Księżyca. Jedyny znany przedstawiciel typu LUN N (NWA 773) nie ma odpowiednika w próbkach przywiezionych z Księżyca, ale satelity okrążające Księżyc zaobserwowały obszary występowania norytu na powierzchni Księżyca (wielka impaktowa struktura w pobliżu południowego bieguna Księżyca, kaldera Aitken, ma skład norytowy i wtórne kratery wybuchowe (uderzeniowe). Zakłada się, że wielki spadek usunął wierzchnią skorupę (powstała kaldera) odsłaniając dolne warstwy norytu bogatego w oliwin i gabbronorites, następnie późniejsze spadki wyrzuciły fragmenty z których spadł meteoryt NWA 773).

  Wszystkie meteoryty księżycowe są mieszaninami bazaltów z mórz i skał z wyżyn. Na wykresie zawartości FeO versus Al₂O₃ meteoryty księżycowe zajmują konkretne obszary i układają się w grupy. {figura} Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

  Ciekawe spostrzeżenia dotyczące ogólnej liczby znalezisk meteorytów księżycowych zrobił Martin Altman na MetList. Zestawił on efektywność poszukiwań prywatnych i instytucjonalnych oraz związane z tym również koszty! Porównanie: około 50 kg meteorytów księżycowych (z 40 różnych spadków) znalezionych przez „amatorów” w ciągu ostatnich 10 lat z niespełna 5 kg znalezionymi przez wyprawy naukowe w okresie 37 lat – robi wrażenie! W samym tylko Omanie, gdzie szukać prywatnie nie wolno, znaleźli hunterzy kilkanaście meteorytów księżycowych (w sumie kilka kilogramów), a legalna grupa poszukiwawcza ze Szwajcarii w ciągu wielu lat penetrowania pustyń omańskich znalazła tylko jeden meteoryt (SaU 169, 206g). Płynące stąd wnioski – naukowe podejście do tego zagadnienia przegrywa z podejściem amatorskim. Dlaczego szukanie meteorytów na wielu obszarach jest zabronione? Amatorzy są efektywniejsi i tańsi!!

  Meteoryty spadają nie tylko na powierzchnię Ziemi! Znaleziono kilka meteorytów na Księżycu.

  Więcej → Meteoryty na Księżycu.

meteoryty marsjańskie (SNC, martian meteorites)

Meteoryty pochodzące z powierzchni Marsa, achondryty. Znane jest ponad 280 meteorytów marsjańskich (styczeń 2021), i w przeciwieństwie do meteorytów księżycowych, spora ich liczba to spadki – Chassigny*, Nakhla*, Shergotty*, Tissint*, Zagami*. Ich skład izotopowy wskazuje na ich pochodzenia z Marsa (np. skład gazów w meteorycie antarktycznym EETA 79001 jest identyczny ze składem atmosfery marsjańskiej zmierzonej przez lądowniki Viking {figura}). Meteoryty marsjańskie dzieli się na pięć grup: SNC (shergottyty – SHE, shergottites; nakhlity – NAK, nakhlites, i chassignity – CHA, chassignites) oraz non-SNC (ortopiroksenowe – OPX, orthopyroxenite, który jest reprezentowany przez jeden jedyny meteoryt antarktyczny ALH 84001 oraz brekcje bazaltowe – BBR, Basaltic Breccia, do których należy, np. słynna "Black Beauty" NWA 7034.

  Meteoryty SNC zawierają minerały które krystalizowały 1,35 do 0,15 mld lat temu co czyni je najmłodszymi z achondrytów. Meteoryt ALH 84001 (zawierający kontrowersyjne skamieliny bakterii [artykuł]) pochodzi z głębszych warstw Marsa i ma dużo wcześniejszy wiek krystalizacji (4,4 mld lat, to najstarszy meteoryt marsjański). ALH 84001 składa się w 97% z gruboziarnistego, bogatego w magnez ortopiroksenu z małymi ilościami plagioklazu, chromitu i węglanów. Początkowo był on klasyfikowany jako diogenit, jednak obecność utlenionego żelaza w chromicie wskazuje, że krystalizował jednak na Marsie co zostało potwierdzone również jego składem izotopów tlenu. Prawdopodobnie reprezentuje on próbkę wczesnej powierzchni z początków formowania się Marsa.

  Inny znany meteoryt marsjański, Lafayette (nakhlit) zawiera najwięcej procentowo wody ze wszystkich SNC. Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

  Meteoryty spadają nie tylko na powierzchnię Ziemi! Znaleziono kilka meteorytów (intrudorytów) na Marsie. Więcej → Meteoryty na Marsie.

meteoryt orientowany (oriented meteorite)

Meteoryt najczęściej w formie stożka lub okaz którego kształt pozwala wyróżnić jego orientację podczas przelotu przez atmosferę. Wygląd ich skorupy obtopieniowej i ich kształt to rezultat stabilnego przelotu przez atmosferę i równomiernej ablacji. Na stronie czołowej powstają linie spływu (flow-lines) – często ułożone radialnie, na stronie tylnej formują się pierścienie przelewowe („roll-over” rim) oraz widać krawędzie (kołnierze, „lip”) porwanego i stopionego materiału. Pięknymi przykładami meteorytów orientowanych są Baszkówka*, Adamana* i Karakol*. Pięknym przykładem meteorytu orientowanego jest mało znany australijski Kittakittaooloo (co za nazwa?! ), 3,6 kg chondryt zwyczajny H4. Zdjęcie okazu udostępnił Marek Żbik.

  Więcej → Skorupa obtopieniwa.

meteoryt reliktowe (relict meteorites)

Mianem meteorytów reliktowych określa się bardzo zmienione obiekty pochodzenia meteorytowego znajdowane w pokładach skał. Są one zbudowane głównie z minerałów wtórnych, ale zachowała się struktura pierwotna meteorytu. Większość meteorytów reliktowych to meteoryty kamienne. Najbardziej znane i najstarsze to znaleziska ze Szwecji: Österplana (meteorytów reliktowych Österplana jest zarejestrowanych w Meteoritical Bulletin ponad 60 znalezisk; stan maj 2014) i Brunflo, których wiek szacuje się na około 460 milionów lat. Są to pozostałości po meteorytach kamiennych, chondrytach zwyczajnych.

  Patrz → paleometeoryty.

meteoryty typu H

Patrz → chondryty zwyczajne typu H.

meteoryty typu L

Patrz → chondryty zwyczajne typu L.

meteoryty typu LL

Patrz → chondryty zwyczajne typu LL.

meteoryty „ziemskie”, „wtórne”

Achondryt (Achondrite-ung) pochodzenia ziemskiego (?!) – NWA 13188. Patrz → flindersyty.

meteoryty żelazno-kamienne (stony-iron meteorites)

Grupa meteorytów zbudowana w równych częściach z krzemianów i stopu Fe-Ni. Meteoryty żelazno-kamienne dzieli się na mezosyderyty i pallasyty. Czasami zalicza się do nich również bogate w żelazo lodranity i bogate w krzemiany meteoryty żelazne. Meteoryty żelazno-kamienne są najmniej popularne z meteorytów, całkowita waga znanych okazów meteorytów żelazno-kamiennych to ~10 ton (tj. ~1,8% całkowitej ilości meteorytów). Dawniej na określenie meteorytów żelazno-kamiennych używano określenia syderolit (siderolite).

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

meteoryty żelazne (iron meteorites)

Grupa meteorytów, których głównym składnikiem jest żelazo (Fe) i nikiel (Ni) występujące w dwóch formach stopu – kamacytu i taenitu. Ponieważ ich skład czyni je bardziej odporne na rozbicie (kruszenie) i trudniej ulegają procesowi ablacji przy przelocie przez atmosferę, więc statystycznie spadają one w postaci większych brył niż meteoryty kamienne lub żelazno-kamienne. Ich metaliczna budowa i wyjątkowo duża waga czynią z nich meteoryty łatwe do odróżnienia od zwykłych skał. Masa wszystkich znanych meteorytów żelaznych wynosi ponad 500 ton, co stanowi ~89% masy znanych meteorytów, ale spadki meteorytów żelaznych stanowią tylko 5,7% wszystkich obserwowanych spadków. Dawniej na określenie meteorytów żelaznych używano określenia syderyt (siderite).

  Podziału meteorytów żelaznych dokonuje się wg dwu kryteriów. Starsza metoda bazuje na średniej zawartości niklu i na strukturze krystalicznej ujawniającej się na przeciętych i wytrawionych powierzchniach (figury Widmanstättena). W jej wyniku otrzymujemy trzy podgrupy: heksaedryty (hexahedrites) (śr. 4–6wt.% Ni), oktaedryty (octahedrites) (śr. 6–12wt.% Ni, najpopularniejsze) i ataksyty (ataxites) (>12wt.% Ni).

  Druga, nowsza metoda klasyfikacji meteorytów żelaznych opiera się na ich składzie chemicznym, w szczególności na zawartości pierwiastków śladowych (trace elements), takich jak german (Ge), gal (Ga), złoto (Au), platyna (Pt) i iryd (Ir). Zawartość pierwiastków śladowych versus zawartość niklu (przedstawiona w skali logarytmicznej) ujawnia chemiczne klastry (skupienia, clusters) reprezentujące różne chemiczne grupy meteorytów żelaznych. Pochodzą z jąder małych zdyferencjonowanych planetoid, rozbitych w zderzeniach, krótko po uformowaniu się. Meteoryty żelazne z jednej chemicznej grupy formowały się na wspólnym ciele macierzystym.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów. Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures).

  Główne grupy chemiczne:

  IAB (najbardziej znani przedstawiciele tej grupy to Toluca, Campo del Cielo, Odessa, Canyon Diablo). Większość przedstawicieli tej grupy to oktaedryty grubo- i średnioziarniste (Og, Om, ale zdarzają się i inne). Bardzo często zawierają inkluzje troilitu, grafitu, cohenitu i różnych krzemianów. Obecne badania sugerują, że meteoryty typu IAB i winonaity pochodzą z tego samego ciała macierzystego – częściowo zdyferencjonowanej planetoidy rozerwanej na początku formowania żelaznego jądra i bogatej w krzemiany skorupy (impakt wymieszał krzemiany i przetopione jądro Fe-Ni dając meteoryty krzemianowe typu IAB oraz połączył bogate w oliwin częściowo przetopione i nieprzetopione pozostałości krzemianowe dając winonaity).

  IIAB (Sikhote-Alin*) to najczęściej bardzo gruboziarniste oktaedryty (Ogg) i heksaedryty (HEX). Meteoryty o najniższej zawartości Ni w stopie Fe-Ni. Zawartość pierwiastków śladowych sugeruje, że IIAB uformowały się z jądra zdyferencjonowanej planetoidy typu C rozbijanej w wielokrotnych zderzeniach.

  IIIAB (Cape York, Chupaderos, Morito, Willamette; do tej grupy należą największe z meteorytów). Wyróżniamy dwie podgrupy (IIIA i IIIB). Meteoryty z grupy IIIA to najczęściej gruboziarniste oktaedryty (Og), IIIB to średnioziarniste oktaedryty (Om). Struktura i skład pierwiastkowy wskazują na ich wspólne pochodzenie z różnych części jądra tego samego ciała macierzystego. Wiele IIIAB zawiera duże nodule troilitowe i grafitowe, natomiast inkluzje krzemianowe są w nich bardzo rzadkie. Współczesne badania łączą grupę IIIAB z pallasytami grupy głównej (MG) bogatymi w krzemiany, jako pochodzącymi z jednego ciała macierzystego rozbitego podczas pojedynczego zderzenia – IIIAB pochodziłyby z jądra, a pallasyty MG z granicy pomiędzy jądrem i płaszczem.

  IIICD (Mundrabilla, Morasko) to najczęściej drobno- i bardzo drobnoziarniste oktaedryty (Of, Off) i ataksyty (ATAX, D). Podobieństwo składu pierwiastkowego łączy grupy IIICD i IAB, jednak IIICD mają cechy różniące je od IAB, np. występowanie haxonitu czy też częste występowanie nodul troilitowych. Liczne IIICD zawierają inkluzje krzemianowe podobne do tych z IAB.

  IVA (Gibeon) to najczęściej drobnoziarniste oktaedryty (Of). Zawierają wyjątkowo mało Ge i Ga. Występują w nich rzadko rozsiane małe nodule troilitowe i grafitowe, chociaż często brak w nich inkluzji krzemianowych. Niedawne badania sugerują, że IVA uformowały się z jądra małej zdyferencjonowanej planetoidy, rozbitej w głównym impakcie zaraz po uformowaniu się, po ponownej akrecji, rozbitej ponownie ~450 mln lat temu.

  Duża liczba meteorytów żelaznych pozostaje niezgrupowana, nie pasują one do żadnej z 14 chemicznych grup, reprezentują unikatową budowę i skład pierwiastkowy. Ich wewnętrzne podobieństwo do siebie (często niewielkie) daję podstawy do ich prowizorycznego pogrupowania (nieraz taka grupa liczy mniej niż 5 członków). Jednak wiele z nich jest unikatowych i reprezentują prawdopodobnie pojedyncze okazy pochodzące z różnych innych ciał macierzystych.

  Więcej: → Jak rozpoznać meteoryt?; → Klasyfikacja meteorytów; → Figury Widmanstättena. Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures).

meteorytyka (meteoritics)

Nauka zajmująca się badaniem meteorytów. Pojęcia tego pierwszy użył Julian Iwanowicz Siemaszko (Юлиан Иванович Симашко; Julian Ivanovich Simashko, Julion do Siemaschko) (1821–1893) właściciel największej w Europie prywatnej kolekcji meteorytów w XIX wieku (Coll. de Météorites de Jul. de Siemaszko), autor katalogów popularyzujących wiedzę o meteorytach. Jest uważany za Rosjanina ponieważ mieszkał w St. Petersburgu, gdzie był wysokim rangą urzędnikiem w ministerstwie oświaty, a większość swoich publikacji z zoologii i entomologii pisał po rosyjsku (jednak na etykietkach dołączonych do okazów ze swojej kolekcji, nazwisko Siemaszko pisał po polsku!).

  Badacz zajmujący się meteorytami i materią pozaziemską – meteorytyką (meteoritics) – jest nazywany meteoryciarzem (meteoriticist). Nazwa polska wydaje się nietrafiona!?! Ale nie zaproponowano dotąd innej „ładniejszej”!

  Patrz: Wiki.Meteoritica.pl – Julian Siemaszko.

metoda 4M (4M method)

Metoda klasyfikacji zrównoważonych chondrytów zwyczajnych (equilibrated ordinary chondrites) oparta na ich widmach mössbauerowskich. Ideę metody opracował zespół: Marek Woźniak (Wydział Biologii UW), Jolanta Gałązka-Friedman, Przemysław Duda, Patrycja Bogusz i Martyna Jakubowska (wszyscy z Politechniki Warszawskiej) oraz Łukasz Karwowski z Uniwersytetu Śląskiego.

  Więcej → Metoda 4M (4M method).

mezostazis, lepiszcze (mesostasis)

Masa wypełniająca, rodzaj ciasta skalnego; końcowy produkt uformowania się (zestalenia skały) w postaci szkliwa lub o strukturze mikrokrystalicznej (afanitowej) substancji wypełniającej przestrzeń między wcześniej wykrystalizowanymi minerałami. Określenie używane tylko w odniesieniu do skał magmowych. W trakcie powolnego krzepnięcia magmy w pierwszej kolejności następuje krystalizacja minerałów w postaci dobrze wykształconych kryształów (fenokryształy), w fazie końcowej pozostała faza ciekła bardzo często krzepnie niemal natychmiast, co prowadzi do powstania materii bez widocznej struktury (struktura afanitowa – składniki nie są rozpoznawalne gołym okiem) lub szkliwa, które wypełnia przestrzeń pomiędzy kryształami. Bardzo często obserwuje się mezostazis skaleniowe np. w chondrach.

O mezostazis spajającym składniki chondr więcej w → Typach chondr.

mezosyderyty (MES, mesosiderites)

Jedna z dwóch podstawowych grup meteorytów żelazno-kamiennych. Mezosyderyty są mieszaninami krzemianów i stopu Fe-Ni w proporcji 50:50. Nazwa z greckiego mesos (μεσοσ) – średnio, pół i sideros (σιδεροσ) – żelazo, czyli „półżelazne”. Krzemianowa frakcja w mezosyderytach to ciężkie brekcje magmowe, podobne do eukrytów i diogenitów, pochodzące zapewne z powierzchni achondrytowego ciała macierzystego. Metal w mezosyderytach jest podobny do żelaza z meteorytów typu IIIAB i pochodzi z jądra zdyferencjonowanej planetoidy, nie związanej z dostarczycielem eukrytowej i diogenitowej frakcji (sic!). Mezosyderyty zawierają niepłaszczowy materiał. Mezosyderyty, jako dziwaczna kombinacja materiału z jądra i skorupy, mogła powstać z kolizji dwóch różnych planetoid. Jedna z ciągle ciekłym jądrem (dostarczycielka frakcji żelaznej), a druga ze zestaloną skorupą (źródło frakcji krzemianowej). Ten model, opisujący zderzenie dwóch ciał, ich rozbicie i grawitacyjne złożenie z powrotem w jedną planetoidę, dobrze opisuje budowę ciała macierzystego mezosyderytu.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

miedź (copper)

Małe ziarna miedzi metalicznej występują w meteorytach żelaznych oraz w chondrytach zwyczajnych; patrz → Minerały.

mikrometeoroid (micrometeoroid), mikrometeor (micrometeor), mikrometeoryt (micrometeorite)

Cząstki pyłu międzyplanetarnego, o rozmiarach rzędu 1 mikrometra (czasami zaliczane są do nich już cząstki o masie poniżej 1 grama), wpadające w atmosferę Ziemi i opadające na jej powierzchnię zasadniczo bez zmian wielkości i struktury. Mikrometeory są tak małe, że ich wyhamowanie w atmosferze następuje w wyniku zderzeń z poszczególnymi cząsteczkami powietrza i nie zachodzi proces ablacji. Cząsteczki mikrometeorytów są znajdywane w osadach oceanicznych, w lodach Antarktydy i przechwytywane podczas specjalnych misji badawczych w stratosferze.

  Więcej → Meteoroidy.

mikroskop (microscope)

Podstawowe narzędzie w badaniu meteorytów. Spośród wielu różnych typów mikroskopów w badaniach geologicznych używa się przede wszystkim: mikroskopu optycznego (optical microscope), mikroskopu metalograficznego (metallographic microscope) i mikroskopu elektronowego (electron microscope) w różnych jego odmianach. Za pomocą mikroskopu optycznego (zasadniczo mikroskopu polaryzacyjnego – petrographic microscope) dokonuje się najczęściej identyfikacji minerałów w płytkach cienkich, mikroskop metalograficzny pozwala obserwować strukturę materiału, m.in. występujące w nim wtrącenia i pęknięcia. Mikroskop elektronowy wyposażony w mikrosondę pozwala badać np. skład pierwiastkowy, strukturę krystaliczną.

  Więcej → Badania meteorytów na mikrosondzie.

mikroskop petrograficzny, optyczny mikroskop polaryzacyjny (petrographic microscope)

Mikroskop optyczny przeznaczony do oglądania próbek skał i minerałów. Wyposażony w dwa obracane polaryzatory (nikole) i obracany stolik, pozwala na identyfikację minerałów na płytkach cienkich. Oznaczenia stosowane w opisie obrazów z mikroskopu polaryzacyjnego: XP – polaryzatory skrzyżowane (cross-polarized transmited light); PP – polaryzatory równoległe (plane-polarized); RL – światło odbite (reflected light). Patrz → płytka cienka; → Właściwości fizyko-chemiczne minerałów.

mineralne fazy wysokociśnieniowe (high-pressure mineral phase)

Fazy (formy) minerałów stabilne w bardzo wysokich ciśnieniach typowych w głębokim wnętrzu Ziemi lub tworzone pod wpływem wysokiego ciśnienia podczas impaktów. Na przykład coesyt i stiszowit są wysokociśnieniowymi odmianami (polimorfami) kwarcu; diament może powstać z grafitu pod wpływem wysokiego ciśnienia podczas impaktu.

minerał (mineral)  »

Nieorganiczna, naturalnie występująca, jednorodnie krystaliczna substancja o ściśle zdefiniowanym składzie chemicznym. Skład chemiczny często zmienia się w obrębie położenia w systemie mineralnym. Na przykład zasadowy skaleń obejmuje ciągłą serię (KAlSi₃O₈ i NaAlSi₃O₈). Minerałopodobne substancje niespełniające stricte definicji, np. opal, są klasyfikowane jako mineraloidy. W „terenowym” identyfikowaniu minerałów pomocne są dwie ważne cechy: gęstość i barwa rysy. Więcej → Minerały.

  Formy wykształcenia kryształów minerałów w skałach dzielimy na: minerały anhedralne (anhedral) – brak własnej postaci krystalograficznej; minerały euhedralne (euhedral) – posiadają w pełni rozwinięty kryształ, którego wzrost nie był zakłócony przez inne sąsiednie kryształy; minerały subhedralne (subhedral) – odznaczają się niepełnym rozwinięciem własnej postaci krystalicznej. Więcej → Typy chondr (kryształy euhedralne).

  Większość minerałów jest przezroczysta, a ich kryształy wykazują anizotropowość. Kryształy optycznie anizotropowe to takie, w których prędkość rozchodzenia się światła (a więc ich współczynnik załamania światła) jest różny w różnych kierunkach. Anizotropowość wykazują wszystkie kryształy minerałów z wyjątkiem układu regularnego (np. halit o układzie sześciennym) i szkliwa (substancje bezpostaciowe). Z anizotropowością jest związane zjawisko dwójłomności i polaryzacji światła co ma podstawowe zastosowanie w analizie minerałów w płytkach cienkich w mikroskopie petrograficznym. Patrz → Właściwości fizyko-chemiczne minerałów.

mol.%

Procentowy udział molowy [Norton s.262].

mołdawit (moldavite)

Typ tektytu, występujący w Czachach i na Słowacji; inna ich nazwa to wełtawity. Najczęściej są kilkugramowe i mają zielonkawy kolor. Ich powstanie jest wiązane z kraterem Ries w Niemczech.

  Patrz → Tektyty; → Kolekcja tektytów.

monomiktyczny (monomict)

Mieszanina takich samych skał (minerałów); patrz → brekcja monomiktyczna.

mozaikowe wygaszanie światła

Efekt obserwowany w płytkach cienkich pod mikroskopem polaryzacyjnym. Nierówne wygaszanie światła przy obracaniu polaryzatorami spowodowane różnicami kilku stopi łuku w wygaszaniu światła przez poszczególne domeny kryształu.

Nn

nakhlit (NAK, nakhlite)

Typ meteorytu; achondryt; grupa meteorytów marsjańskich SNC; symbol – NAK. Nazwa pochodzi od meteorytu Nakhla* (spadek z 1911 roku w Egipcie). Nakhlity uformowały się około 1,3–1,4 mld lat temu, prawdopodobnie z płynnej lawy o nietypowym składzie  Składają się głównie z zielonkawych kryształów augitu, małej ilości oliwinu (w drobnokrystalicznym matriks z plagioklazu), skalenia, klinopiroksenu, tlenków żelaza i tytanu, siarczków i fosforków. Zawierają ślady zmian uwodnienia w postaci minerałów ilastych i węglanów. Opierając się na zawartych w nich iłach stwierdzono, że były wystawione na działanie wody jakieś ~600 mln lat temu jeszcze na Marsie (jest to pośredni dowód na istnienie ciekłej wody na Marsie w dalekiej przeszłości).

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

  Drugim bardzo znanym nakhlitem jest meteoryt Lafayette. Został on zidentyfikowany jako meteoryt przez O. Farringtona w 1931 roku w zbiorach geologicznych Uniwersytetu Purdue w Indianie, USA. Jego data i miejsce znalezienia nie jest znane. Jest tak bardzo podobny do meteorytu Nakhla*, że jest prawdopodobne iż znalazł się w zbiorach jako nieopisany fragment meteorytu Nakhla*?! Lafayette jest świeżym 800 g kamieniem w kształcie ściętego stożka ze świeżą skorupą. Badania wskazują, że nim został wybity z powierzchni Marsa był wystawiony na działanie wilgoci i słonej wody – powstałe sole (formowały się z częściowo odparowanej kwaśnej solanki) pozwalają wyznaczyć, że nastąpiło to 670 mln lat temu. Lafayette zawiera najwięcej wody (0,387wt.%, jako uwodnione sole) ze wszystkich meteorytów marsjańskich. Zmiany w bogatych w żelazo oliwinów wskazują, że ta wulkaniczna skała była poddana działaniu wody ok. 700 mln lat temu. Około 11 mln lat temu fragment skały z Marsa został wybity i po kosmicznej tułaczce spadł na Ziemię ok. 2900 lat temu jako meteoryt Lafayette (co z tym podobieństwem do Nakhla?!?).

nikiel (nickel)

Nikiel z żelazem jako stop Fe-Ni, jest jednym z podstawowych składników meteorytów.

  Więcej → Minerały; → Żelazo w meteorytach;→ Testy na nikiel.

nodula (nodule)

W meteorytach owalne lub nieregularne w kształcie twory (inkluzje) spotykane przede wszystkim w meteorytach żelaznych. Składają się przeważnie z troilitu lub grafitu lub ich mieszaniny. Często są otoczone schreibersytem. Są kilkumilimetrowej średnicy, ale spotyka się nodule kilkunastocentymetrowe. W okolicach krateru meteorytowego w Arizonie są znajdywane samodzielne nodule grafitowe nawet o kilkukilogramowej wadze!

noryt (norite)

Głębinowa skała magmowa występująca na księżycowych wyżynach, składa się z plagioklazu (40–70%) i ortopiroksenu (piroksen o strukturze rombowej). Budulec meteorytów księżycowych typu LUN N.

Oo

obszary rezonansu

Patrz → luki Kirkwooda.

odmieszanie, likwacja

Proces rozdzielenia się magmy wskutek spadku temperatury na co najmniej dwa niemieszalne ze sobą stopy o różnym składzie chemicznym i różnej gęstości. Jeden z czynników dyferencjacji magmy.

ofitowa struktura (ophitic)

Rodzaj tekstury skał magmowych charakteryzująca się obecnością dużych ziaren piroksenu, w których są bezładnie rozrzucone małe listewkowate kryształki plagioklazu. Jest to jedna z form tekstury poikilitowej.

  Więcej → typy chondr.

okres wielkiego bombardowania (LHB, late heavy bombardment)

Okres pomiędzy ~4,0 a 3,8 mld lat temu, kiedy to Księżyc i inne obiekty Układu Słonecznego przeżyły olbrzymi wzrost liczby spadających planetoid. Śladami LHB są morza na Księżycu, Caloris Basin na Merkurym i olbrzymie kratery na południowej półkuli Marsa. Na Ziemi ślady LHB uległy już dawno zatarciu w wyniku erozji i procesów tektonicznych, ale szacuje się, że w okresie LHB powstało na Ziemi ponad 22000 kraterów o średnicy >20 km, około 40 struktur o średnicy ~1000 km i kilka kalder o rozmiarach ~5000 km (skutki takich spadków były „odczuwalne” nawet przez 100 lat!). Obecnie jedynym dowodem LHB na Ziemi jest wykrycie w starych (3,7 mld lat) skałach Grenlandii i Kanady izotopów wolframu pochodzenia pozaziemskiego. Symulacje komputerowe wskazują, że to perturbacje i rezonanse ze strony specyficznej konfiguracji planet olbrzymów wywołały taką kaskadę planetoid w okolice planet wewnętrznych.

oktaedryt (OCT, octahedrite)

Najliczniejsza grupa meteorytów żelaznych, zbudowana głównie z lamelek kamacytu i taenitu. Nazwa wywodzi się od kształtu ośmiościennych (octa-) kryształów kamacytu. Na wypolerowanych i wytrawionych powierzchniach widać charakterystyczne figury Widmanstättena. Oktaedryty dzieli się na kilka grup w zależności od rozmiaru figur (lamelek kamacytu): bardzo gruboziarniste (Ogg, coarsest) lamelki 3,3–50 mm; gruboziarniste (Og, coarse) 1,3–3,3 mm; średnioziarniste (Om, medium) 0,5–1,3 mm; drobnoziarniste (Of, fine) 0,2–0,5 mm; bardzo drobnoziarniste (Off, finest) <0,2 mm i plessytowe (Opl, plessite). Przestrzeń pomiędzy większymi kryształami kamacytu i taenitu często jest wypełniona drobnokrystaliczną mieszaniną kamacytu i taenitu zwaną plessytem. Taki podział oktaedrytów ze względu na strukturę jest już mniej popularny, współczesny podział meteorytów żelaznych związany jest z ich składem chemicznym i pochodzeniem.

  Więcej → O figurach Widmanstättena. Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures)

oldhamit (oldhamite)

Minerał, siarczek wapnia; (Ca,Mg,Fe)S. Znajdywany w małych ilościach w silnie zredukowanych meteorytach (aubryty i enstatyty); patrz → Minerały.

oliwin (olivine)

Grupa minerałów krzemianowych żelaza i magnezu (Fe,Mg). Tworzą ciągły szereg izomorficzny: fajalit (Fa)–forsteryt (Fo). Podstawowy budulec pallasytów, występuje w chondrytach w ich matriks i chondrach. W praktyce terminem oliwin (oliwin właściwy) określa się chryzolit (Fo_90–70) tworzący często ładne, czyste kryształy o zastosowaniu jubilerskim; patrz → Minerały.

  Więcej → Krzemiany.

Oman (Oman, سلطنة عمان),
Zjednoczone Emiraty Arabskie (United Arab Emirates, الإمارات العربية المتحدة)

Państwa na Półwyspie Arabskim. Za „Encyklopedią Powszechną” PWN z 1969 roku:

  OMAN, Maskat i Oman, sułtanat na Płw. Arabskim, uzależniony od W Brytanii; 212,4 tys. km², 565 tys. mieszk. (1965), gł. Arabów; stol. Maskat; język urzędowy arab.; waluty – rupia ind. i talar Marii Teresy; górzysto-wyżynny; uprawa palmy daktylowej, drzew owocowych, zbóż, warzyw; hodowla owiec, wielbłądów; połów ryb i perłopławów; wywóz daktyli, owoców, ryb, wielbłądów; handel gł. z Indią, W. Brytanią, Pakistanem; 1958 układ gosp. i polit. między sułtanatem a USA.

  OMAN – RAJ METEORYCIARZY!

  OMAN AL-MUTASALI, Oman Traktatowy, kraj pod protektoratem W. Brytanii, na Płw. Arabskim; składa się z 7 księstw absolutnych (szejkatów); 83,6 tys. km², 111 tys. mieszk. (1964), gł. Arabów; gł. m. i port – Dubaj; język urzędowy – arab.; waluty – rupia ind. i talar Marii Teresy; nizinny, pustynny; uprawa palmy daktylowej, warzyw, drzew owocowych, zbóż; hodowla wielbłądów; połów ryb i perłopławów; wydobycie ropy naft.; wywóz ropy naft., ryb, pereł, skór; handel gł. z Japonią, W. Brytanią, Indią.

  Minęło ledwie czterdzieści kilka lat, a jak to dziś wygląda? Za Wikipedią: Oman i Zjednoczone Emiraty Arabskie.

orbita (orbit)

Tor ciała krążącego wokół innego ciała pod wpływem siły grawitacyjnej. Parametry (elementy) orbity pozwalają opisać położenie i ruch ciała w przestrzeni, do jednoznacznego opisu potrzeba sześciu parametrów, są to: a – półoś wielka (średnia odległość od centrum); e – mimośród (e = 0,0 dla orbity kołowej, <1,0 dla orbit eliptycznych, =1,0 dla parabolicznych i >1,0 dla orbit hiperbolicznych); i – inklinacja (nachylenie płaszczyzny orbity); ω – argument szerokości perycentrum; Ω – długość węzła wstępującego; t₀ – moment przejścia ciała przez perycentrum; n lub M lub P – średni ruch dzienny lub anomalia średnia lub okres obiegu.

orientowany meteoryt

Patrz → meteoryt orientowany.

ortopirokseny (orthopyroxenes)

Grupa minerałów (krzemianów łańcuchowych) stanowiąca bardzo popularny składnik meteorytów. Ortopirokseny – pirokseny o rombowej strukturze kryształów; tworzą ciągły szereg izomorficzny enstatyt (En)-ferrosilit (Fs) (enstatyt, bronzyt, hipersten, ferrohipersten, eulit, ferrosilit). W chondrytach przeważają ortopirokseny ubogie w wapń; patrz → Minerały.

Pp

paleometeoryty (paleometeorites)

Pojęciem paleometeoryt („stary meteoryt”) określa się dwie grupy meteorytów: meteoryty reliktowe (ang. relict meteorites) i meteoryty kopalne (ang. fossil meteorites). Mówimy o „starych meteorytach” nie w sensie odnoszącym się do bezwzględnego wieku tych meteorytów, gdyż większość z nich uformowała się podczas powstawania Układu Słonecznego i mają one absolutny wiek około 4,6 miliarda lat (z wyłączeniem meteorytów z Marsa i Księżyca, które są dużo młodsze). Mówimy o ich wieku ziemskim (ang. terrestrial age), czyli czasie liczonym od ich spadku na powierzchnię Ziemi. Niektóre meteoryty spadły bardzo dawno na tereny, które pozwoliły zabezpieczyć je od niesprzyjających warunków atmosferycznych i zachować pierwotny skład mineralny, podczas gdy inne dosłownie skamieniały, a tym samym zachowały się po nich tylko „ślady” (Peucker-Ehrenbrink et al. 2001).

Większość meteorytów ulega dosyć szybko procesowi degradacji (wietrzenia) w utleniających warunkach panujących na powierzchni Ziemi. Jeśli spadek miał miejsce na teren pustyni – na zimną i lodową Antarktydę lub na gorące i suche pustynie Afryki, Australii lub Półwyspu Arabskiego – okazy mogą przetrwać kilkadziesiąt tysięcy lat. Najszybciej wietrzeją chondryty (niewiele chondrytów pustynnych osiąga wiek ziemski 40000 lat), większe szanse przetrwania mają uboższe w metaliczne żelazo achondryty. Najstarsze znalezione meteoryty z gorących pustyń to meteoryty księżycowe (lunaryty): Dhofar 025 i Dhofar 908 o wieku ziemskim, odpowiednio, 500 i 360 tysięcy lat oraz meteoryt marsjański Dhofar 019 mający 340 tysięcy lat, kilkanaście meteorytów z Antarktydy jest starszych, mają one ponad 480 tys. lat. Dwa najstarsze meteoryty z zimnej Antarktydy mają po około 2 miliony lat, są to: Allan Hills 88019 (chondryt typu H5) i Lewis Cliff 86360 (chondryt typu L4) (Lauretta et al. 2006).

  Stopień zachowania meteorytów po spadku zależy od warunków panujących w rejonie gdzie spadły i od dalszej historii geologicznej terenu. Meteoryty z Antarktydy, wbrew pozorom, zachowały się w lepszym stanie niż okazy znajdowane na suchych, gorących pustyniach (meteoryt uwięziony w lodzie, ale w środowisku bez tlenu, będzie mniej podatny na wietrzenie, niż okaz leżący płytko nawet na ekstremalnie suchej pustyni). Wiele znalezisk na Antarktydzie ma wiek ziemski ponad 300 tysięcy lat, natomiast niewiele okazów znalezionych poza nią osiąga 40000 lat. Wiek meteorytów z Omanu, Zachodniej Australii czy Roosevelt County w USA nie przekracza 50 tys. lat (Lauretta et al. 2006). Jeśli w wyniku procesów geologicznych, meteoryt trafi do środowiska beztlenowego, tzn. zostanie pochłonięty przez osady (lub lód) i odcięty od zabójczego tlenu może przetrwać miliony lat w stanie niewiele zmienionym lub ulec metasomatozie. Granica pomiędzy silnie zwietrzałymi meteorytami, a paleometeorytami jest nieostra.

  Patrz → meteoryty kopalne; → meteoryty reliktowe.

pallasyty (PAL, pallasites)

Jedna z dwóch podstawowych grup meteorytów żelazno-kamiennych. Nazwa na cześć odkrywcy i badacza meteorytów Niemca Petera Pallasa (on pierwszy rozpoznał w znalezionym na Syberii meteorycie Krasnojarsk ciało pochodzenia pozaziemskiego; znaleziona wtedy bryła pallasytu o wadze 680 kg jest znana pod nazwą „żelazo Pallasa”). Pallasyty mają pochodzenie magmowe, charakteryzują się dużymi kryształami oliwinów osadzonymi w metalowym Fe-Ni matriks. Często są to jubilerskiej jakości żółte, żółtozielone, zielone, a nawet o miodowym kolorze czyste kryształy. Sądzi się, że pochodzą z granicy jądra i płaszcza ze zdyferencjonowanej planetoidy rozbitej w zderzeniu (ale paradoksalnie w pallasytach nie widać deformacji szokowych wywołanych zderzeniami!). W planetoidzie na granicy stygnącego jądra i płaszcza wykrystalizowały oliwiny, płynne żelazo o dużej lepkości wniknęło w szczeliny pomiędzy oliwinami. Żelazo wypełniło również wszystkie szczeliny i spękania w oliwinach, obserwuje się żyłki metalu o grubości nawet 15 μm (pięknie to widać w pallasycie Huckitta). Tempo stygnięcia stopu Fe-Ni w pallasytach wynosiło około 2 do 10^o na milion lat, jest jednak znacznie wolniejsze od tempa stygnięcia wielu meteorytów żelaznych. W większości przypadków ich skład chemiczny, pierwiastkowy i izotopowy pozwala łączyć je ze specyficznymi grupami meteorytów żelaznych, co wskazuję, że mogą pochodzić z tych samych ciał macierzystych. Teoria, że pallasyty pochodzą z cienkiej warstwy granicznej pomiędzy metalowym jądrem a oliwinowym płaszczem ma jedną słabość! Warstwa ta była raczej cienka w porównaniu z grubością płaszcza, biorąc pod uwagę względnie dużą obfitość pallasytów, gdzie są zatem meteoryty zbudowane z czystego oliwinu wchodzącego w skład płaszcza nieporównywalnie grubszego od warstwy będącej źródłem pallasytów?!?

  Na podstawie zawartości pierwiastków śladowych (REE), składu krzemianów i proporcji izotopów tlenu pallasyty dzieli się na trzy zasadnicze grupy i grupę czwartą – niezgrupowane. Grupa główna (main group, PAL-MG, mg) – oliwin o składzie Fo_82–89, trochę fosforanów, chromitu, troilitu i schreibersytu rozproszonych w metalu o składzie podobnym do meteorytów żelaznych typu IIIAB, najliczniejsza grupa pallasytów (należą do niej: Brahin, Brenham, Esquel, Glorieta Mountain, Huckitta, Imilac, Springwater); grupa Eagle Station (Eagle Station group, PAL-EG, es) – oliwin o składzie Fo₈₀, stop Fe-Ni podobny do meteorytów żelaznych typu IIF, izotopy wskazują na powiązanie z chondrytami węglistymi z klanu CV-CO, do tej grupy należą nieliczne pallasyty (Cold Bay, Eagle Station, Itzawisis); grupa pallasytów piroksenowych (pyroxene group, PAL-PYX,, px) – oliwin o składzie Fo_87–90, 1–3% piroksenu, 1% troilitu, mała ilości whitlockitu, stop Fe-Ni nie podobny do żadnego z meteorytów żelaznych, jest to również nieliczna grupa (NWA 1911, Vermillion, Zinder).

  Więcej: → Minerały; → Klasyfikacja meteorytów.

  Zaokrąglone lub kanciaste ziarna oliwinu są zatopione w stopie Fe-Ni. Wiele ziaren oliwinu jest „owiniętych” kryształami kamacytu. Na większych wytrawionych powierzchniach metalowych widać obszary plessytu i figury Widmanstättena. Granica pomiędzy oliwinem a stopem Fe-Ni jest stabilizującą warstwą tlenków o grubości kilku atomów. Spotyka się pallasyty w których wielkie ich obszary (bryły) są pozbawione oliwinów, np. Seymchan i Brenham.

parageneza (paragenesis)

Termin geologiczny pochodzący od greckich słów: para (παρα) – obok, równolegle i genesis (γενεσιζ) – pochodzenie, stawanie się. Oznacza wspólność występowania zespołu minerałów (skał) powstających w określonych warunkach fizycznych, chemicznych, biologicznych, jako produkty krystalizacji lub wytrącenia z wieloskładnikowych stopów (magma), gazów, roztworów lub wskutek metamorfizmu. W przyrodzie rzadko występują układy czysto jednomineralne, w procesie paragenezy powstają określone zespoły minerałów – skały. Każdemu typowi skały odpowiada określona parageneza. Na przykład granit stanowi paragenezę kwarcu, skaleni i miki; natomiast gabro jest paragenezą plagioklazu bogatego w anortyt i piroksen.

paskal, Pa (pascal)

Jednostka ciśnienia; Pa. 1Pa jest równoważny ciśnieniu 1kg/m². Ciśnienie na powierzchnia Ziemi wynosi 100000Pa = 1000hPa. W procesach metamorfizmu ciśnieniowego ciśnienia osiągają wartości kilkudziesięciu giga pascali (GPa).

pas asteroid (planetoid) (main asteroid belt)

Obszar pomiędzy orbitami Marsa i Jowisza (w zakresie 2,12 do 3,3 jednostek astronomicznych (AU)) o bardzo dużej koncentracji planetoid. Rozkład ciał w tym pasie nie jest jednorodny, wpływ wielkich planet wywołuje perturbacje ich orbit (patrz → luki Kirkwooda), są one m.in. źródłem meteoroidów docierających w okolice Ziemi. To samo zaburzenie spowodowało, że nigdy w tym rejonie nie uformowała się protoplaneta, hipoteza, że pas planetoid to pozostałość po rozpadzie dużej planety, nie wytrzymuje konfrontacji z wynikami współczesnych badań.

pas Kuipera (Kuiper belt)

Rejon Układu Słonecznego poza orbitą Neptuna zawierający miliony, małych lodowo-skalistych ciał. Podobny do pasa planetoid między orbitami Marsa i Jowisza. Pas Kuipera jest część obłoku Oorta. Pluton (wg obecnej definicji jest planetą karłowatą) jest uznawany za największy obiekt pasa Kuipera.

pentlandyt (pentlandite)

Minerał, siarczek Fe-Ni. Często związany z troilitem, znajdowany w matriks i chondrach chondrytów węglistych typu CO, CV, CK i CR; patrz → Minerały.

petrografia/petrologia (petrography/petrology)

Nauka zajmująca się pochodzeniem, historią, występowaniem, składem chemicznym, strukturą i klasyfikacją skał.

pierwiastki chalkofilne, litofilne, syderofilne (chalcophile, lithophile, siderophile elements)

Patrz → chalkofilne, litofilne, syderofilne pierwiastki.

pierwiastki ziem rzadkich (REE, rare Earth elements)

Grupa pierwiastków o liczbie atomowej od 57 do 71 (są to: La, Ce, Pr, Nd, Pm, Sm, Eu, Gd, Tb, Dy, Ho, Er, Tm, Yb, Lu); tzw. lantanowce.

pigeonit (pigeonite)

Minerał, piroksen – klinopiroksen o niskiej zawartości Ca, (Mg,Fe,Ca)₂[Si₂O₆], znajdywany w głównych minerałach eukrytów, ureilitów i shergottytów; w literaturze spotyka się też pisownię piżonit; patrz → Minerały.

pirokseny (pyroxenes)

Skałotwórcza grupa minerałów krzemianowych (krzemianów łańcuchowych), składnik skał magmowych i metamorficznych. Grupa minerałów stanowiąca bardzo popularny składnik meteorytów. Ze względu na budowę kryształów dzieli się pirokseny na: ortopirokseny o strukturze rombowej i klinopirokseny – struktura jednoskośna. W meteorytach kamiennych bardzo popularny składnik, w chondrytach przeważają pirokseny rombowe, w achondrytach jednoskośne.

  Więcej → Minerały; → Szereg izomorficzny.

plagioklazy (plagioclase)

Skałotwórcza grupa minerałów z grupy skaleni (skalenie sodowo-wapniowe o ogólnym wzorze (Na,Ca)[(Si,Al)₃O₈]). Ważny składnik meteorytów kamiennych: skaleń sodowy głównie w chondrytach, natomiast skaleń wapniowy głównie w achondrytach. Plagioklazy są pospolitym składnikiem skał księżycowych (zwłaszcza skalenie bogate w wapń); patrz → Minerały.

planar deformation features, PDFs

(brak polskiego terminu, może planarne struktury deformacyjne?) Mikroskopijne struktury obserwowane na przykład w ziarnach kwarcu lub skalenia, w postaci wąziutkich równoległych skupień materiału o strukturze szkliwa, których orientacja jest związana ze strukturą krystaliczną ziarna. PDFy są obserwowane w minerałach w impaktach (skałach).

planeta (planete)

Planety wewnętrzne Układu Słonecznego: Merkury, Wenus, Ziemia, Mars; planety zewnętrzne: Jowisz, Saturn, Uran, Neptun. Odkryto również tysiące planet krążących wokół innych gwiazd!

planetozymale (planetesimals)

Małe ciała o rozmiarach od metrów do kilku kilometrów, które powstały w obłoku protosolarnym z kondensacji gazów, pyłu, ziaren minerałów i żelaza oraz chondr. Planetozymale dalej zderzając się i łącząc dały początek planetom i większym planetoidom. Planetozymale, które pozostały nie zmienione, są dziś uważane za ciała macierzyste chondrytów.

plessyt, plesyt (plessite)

Kilka znaczeń. 1^o Struktury obserwowane na wypolerowanych i wytrawionych powierzchniach meteorytów żelaznych. 2⁰ Faza składająca się z drobnokrystalicznego eutektycznego zrostu kamacytu i taenitu wypełniająca krawędzie między lamelkami kamacytu i taenitu w oktaedrytach. 3⁰ Stop (eutektyk) żelaza i niklu o zawartości niklu w przedziale ~7–30%. Nazwa od greckiego „---” „wypełnienie”.

  Więcej → Figury, struktury Widmanstättena.

plutonizm (plutonism)  »

Zjawiska zachodzące w głębi skorupy i jej podłożu, które prowadzą do powstania magmy i skał głębinowych.

  Więcej → Plutonizm.

płytka cienka, szlif petrograficzny (thin section, thin slice)

Cieniutka płytka o grubości 30 mikrometrów (0,03 mm) spreparowana ze skały (standardowa płytka cienka ma 27×46 mm, natomiast popularne preparaty biologiczne mają standardowo 27×76 mm). Szlif petrograficzny służy do badania składu mineralnego skał na mikroskopie polaryzacyjnym (petrograficznym). W świetle krzyżujących się polaryzatorów (nikoli) można dokonywać identyfikacji, różne minerały w różnym stopniu skręcają płaszczyznę polaryzacji światła i stąd, w mikroskopie widać je różnie zabarwione. Większość minerałów w płytce cienkiej jest przezroczysta, natomiast stop Fe-Ni, siarczek żelaza i tlenki metali są nieprzezroczyste. Patrz → Właściwości fizyko-chemiczne minerałów.

  Więcej → Typy chondr.

poikilitowy lub poikilo-(tyczny) (poikilitic)

Tekstura skał magmowych charakteryzująca się małymi ziarnami jednego minerału nieregularnie rozrzuconych w większym krysztale innego minerału. Przedrostek poikilo- stosowany jest w znaczeniu plamisty, cętkowany. Np. poikiloblast – duży kryształ zawierający chaotycznie rozmieszczone ziarna innego lub kilku innych minerałów. Postać poikilitową (?poikilotyczną) mają niektóre chondry typu POP (porfirowe chondry oliwinowo-piroksenowe). Jedną z odmian tekstury poikilitowej jest struktura ofitowa.

  Więcej → Typy chondr (przykłady chondr ze strukturą poikilitową).

polewa pustynna (glaze, caliche)

Powłoka jaką pokrywają się powierzchnie kamieni na pustyniach. Jest to twarda, zwarta, szklista powłoka powstająca w warunkach pustynnych w wyniku wytrącania się różnych soli żelaza (trójwartościowego), manganu i krzemu. Powstający goethyt i limonit nadają polewie charakterystyczną brunatną barwę, a uderzające ziarenka piasku niesione przez wiatr (zjawisko korazji) szlifują ją, wygładzają i nadają poler. Często na okazach występuje również jasny ewaporat, tzw. caliche. Patrz → Skorupa obtopieniowa.

polimiktyczny (polymictic)

Mieszanina składników o tym samym składzie, ale o różnym typie petrologicznym (np. meteoryt typu H4/6 składający się ze zlepionych okruchów typu H4 i H6); patrz → brekcja polimiktyczna.

polimorfizm (polymorphism)

Inaczej różnopostaciowość. W mineralogii zjawisko występowania minerałów w różnych odmianach krystalograficznych (minerał ma ten sam skład chemiczny, ale występuje w różnych formach krystalicznych). Na przykład formami polimorficznymi węgla są diament i grafit. W wielu formach polimorficznych występuje też krzemionka (SiO₂), np. α-kwarc, β-kwarc, coesyt, stiszowit. Innym przykładem odmian polimorficznych są piryt i markasyt, nadsiarczki żelaza (Fe²⁺S₂) powstające jako produkt wietrzenia troilitu i pirotynu.

  Polimorfizm dotyczy substancji, związków, minerałów – szczególnym przypadkiem polimorfizmu jest alotropia, czyli występowanie różnych odmian tego samego pierwiastka (np. grafit i diament).

porfirowa budowa, porfirowa struktura (porphyritic)

Makroskopowy wygląd skały lub jej fragmentów, składający się z okruchów dobrze wykształconych kryształów minerałów (fenokryształów) otoczonych drobnokrystalicznym ciastem lub szkliwem; struktura charakteryzująca się występowaniem dwóch generacji składników mineralnych. Wiąże się to z dwuetapowym procesem stygnięcia magmy. W pierwszym etapie podczas powolnego stygnięcia wytrącają się dobrze wykształcone kryształy, w drugim etapie ulegają one wymieszaniu z jeszcze płynną magmą i jeśli nastąpi szybkie ochłodzenia zostają one uwięzione w drobnokrystalicznym lub szklistym matriks. Fenokryształami nazywamy właśnie te wykształcone ziarna, które są wcześniejszą generacją składników skały porfirowej (w skałach metamorficznych takie ziarna nazywa się fenoblastami). Patrz → mezostazis.

  Więcej → Typy chondr (fenokryształy).

porowatość, pory, pustki (porosity), struktura porowata (porous), pęcherzykowatość (vesicular)

Widoczne makroskopowo lub mikroskopowo puste przestrzenie w skale. Występowanie por powoduje mniejszą gęstość materiału. Jeśli puste przestrzenie (pęcherzyki) uformowały się z gazów wydobywających się z ciekłej magmy to mówimy o pęcherzykowatości (?); taką teksturę mają m.in. Baszkówka*, Ibitira i Saratov*. Patrz → gęstość.

pseudometeoryt (pseudometeorite, meteorwrongs)

Wiele kamieni wygląda jak meteoryty, ale nimi nie jest! Jest kilka podstawowych cech, jakimi charakteryzują się meteoryty, pozwalających odróżnić je od skał pochodzenia ziemskiego. Są to: skorupa obtopieniowa, występowanie chondr, magnetyczność, regmaglipty i duża gęstość. Nie wszystkie te cechy występują dla wszystkich meteorytów.

  Skorupę obtopieniową mają tylko świeże spadki i mało zwietrzałe znaleziska; nie wszystkie meteoryty mają chondry (vide achondryty i meteoryty żelazne); magnetyczność jest związana z występowaniem metalicznego żelaza w meteorytach, ale nie wszystkie go zawierają; zasadniczo większość meteorytów ma gęstość średnio większą od typowych skał ziemskich. Wiele skał ziemskich ma część z tych cech i może wprowadzać w błąd niedoświadczonych poszukiwaczy. Procesy wietrzenia chemicznego powodują, że wiele kamieni ma ciemne skorupy. Wiele skał osadowych ma w swej strukturze owalne twory przypominające chondry. Duża liczba skał magmowych wykazuje własności magnetyczne, nie zawierają żelaza metalicznego, ale mają magnetyczne minerały (siarczki żelaza, magnetyt). Znalezienie kamienia spełniającego jedno lub kilka z tych kryteriów nie daje gwarancji, że jest on zaraz meteorytem. Wiele typów meteorytów to są skały bardzo podobne do skał ziemskich i naprawdę potrzeba specjalistycznych badań, aby je zidentyfikować jako meteoryty. Sporo okazów meteorytów nie wygląda jak meteoryt

  Więcej → Rozpoznawanie meteorytów; → Jak rozpoznać NIE meteoryt?; → Kompendium; → Pseudometeoryt Łapino.

pseudomorfoza, pseudomorfizm (pseudomorph)

Termin geologiczny/mineralogiczny opisujący zjawisko zastępowania jednej substancji inną. Minerał dziedziczy formę zewnętrzną (krystaliczną) minerału pierwotnego z którego się utworzył – postać nowo powstałego minerału odpowiada wcześniej istniejącemu kryształowi, natomiast jego skład chemiczny i budowa odpowiadają nowo utworzonemu minerałowi. Wygląd struktury jest inny niż jej skład, np. cliftonit - pseudomorfoza grafitu po minerale regularnym (diamencie?).

punkty libracyjne, Lagrangea (libration, Lagrange points)

Pojecie z mechaniki nieba; pięć punktów, oznaczanych symbolami L1 do L5, w układzie dwóch masywnych ciał, gdzie występuje równowaga grawitacyjna i ciała w nich się znajdujące mogą poruszać się po stabilnych orbitach. Punkty L1-L3 są punktami równowagi niestabilnej (małe zaburzenie wyrzuca obiekty z tych punktów), punkty L4 i L5, przy warunku, że drugie masywne ciało ma masę mniejszą od ~1/25 masy ciała głównego, są punktami równowagi stabilnej. Właśnie w tych punktach w układzie Ziemia-Księżyc znajdują się księżyce Kordylewskiego (pyłowe), a w układzie Słońce-Jowisz – grupy planetoid zwane Trojańczycy: obóz trojański (L₅) i obóz grecki (L₄) (są to wielokilometrowe ciała!).

Rr

regmaglipty (regmaglypts), piezoglipty

Charakterystyczne zagłębienia na powierzchni meteorytu (podobne do odcisków palców w glinie) wytworzone turbulentnym przepływem powietrza (plazmy) w czasie przejścia meteoroidu przez atmosferę. Proces ablacji i wykruszanie się fragmentów rzeźbią na powierzchni meteorytu charakterystyczny wzór regmagliptów. Najładniejsze i najbardziej wyraźne regmaglipty mają meteoryty żelazne. Daje się zauważyć pewną prawidłowość – rozmiar regmagliptów stanowi 1/8–1/10 rozmiaru okazu! Spotyka się jeszcze w literaturze, przestarzałe określenie na regmaglipty – piezoglipty. Nazwa pochodzi od greckich słów regma (ρηγμα) – otwór, złamanie, pęknięcie i gliptoz (γλνπτóζ) – rzeźbiony lub żłobiony. Autor terminu regmaglipty nie jest znany, również nie wiadomo, kiedy został on użyty po raz pierwszy!

  Patrz → Skorupa obtopieniowa.

regolit (regolith)

Mieszanina niescalonych skalnych fragmentów pokrywająca powierzchnię planetoid i planet. Produkt „przeorywania” powierzchni w wyniku wielokrotnych spadków i wzajemnych zderzeń planetoid. Dobrym przykładem regolitu jest powierzchnia Księżyca, pokryta niemal w całości grubą warstwą pyłu, gruzu i głazów. Na planetach posiadających atmosferę w tworzeniu regolitu uczestniczą również procesy wietrzenia. Scalony regolit jest „źródłem” różnego rodzaju brekcji.

ringwoodyt (ringwoodite)

Minerał, wysokociśnieniowa odmiana oliwinu o strukturze spinelu; patrz → Minerały.

rumurutit (R, RUM, rumurutiite)

Typ meteorytu kamiennego, rzadki typ chondrytu; symbol – R lub RUM. Nazwa pochodzi od jedynego spadku w tej grupie Rumuruti*. Rumurutity są zupełnie inne od chondrytów zwyczajnych i są w opozycji do enstatytów jeśli chodzi o mineralogię i utlenienie. Rumurutity są wysoko utlenione, zawierają bogate w żelazo oliwiny. Praktycznie nie zawierają metalicznego żelaza (Fe jest na obu stopniach utleniania w krzemianach lub w formie siarczków). Duża zawartość bogatych w żelazo oliwinów i utlenionego Fe nadaje im czerwoną barwę. Rumurutity zawierają mniej chondr niż chondryty zwyczajne i enstatyty, ale często zawierają ksenolit i elementy regolitu ciała macierzystego. Innym wskaźnikiem ich regolitowego pochodzenia jest duża zawartość gazów szlachetnych zaimplantowanych przez wiatr słoneczny. Ciało macierzyste rumurutitów jest nieznane, ale musiało mieć bardzo burzliwą historię wielokrotnych zderzeń co widać w silnym zbrekcjonowaniu wielu rumurutitów.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

rysa (streak)

Ważna cecha minerału. Barwa rysy czy też proszku jest często różna od barwy minerału co pomaga w jego identyfikacji. Najczęściej rysę robi się na porcelanowej płytce lub zarysowuje minerał stalowym ostrzem.

  Patrz → Minerały; → Właściwości fizyko-chemiczne minerałów.

Ss

saltacja (saltation)

Rodzaj transportu okruchów skalnych pod wpływem wiatru (wody w rzekach). Małe fragmenty skalne wykonują małe „skoki” po powierzchni, opadając uderzają w inne okruchy powodując ich dalsze przemieszczanie się. Jak potrafią „rozbiec się” fragmenty zwietrzałego meteorytu po powierzchni pustyni, można zobaczyć u Svenda Buhla. Patrz → abrazja, korazja.

  Więcej → „Efekt brazylijskiego orzecha”.

schreibersyt (schreibersite)

Minerał, fosforek Fe-Ni. Występuje w meteorytach żelazno-kamiennych i kamiennych. Fosforki, węgliki, azotki i krzemki są minerałami rzadko występującymi na Ziemi. W meteorytach tworzy nieprawidłowe ziarna i obwódki wokół nodul troilitowych; patrz → Minerały.

sedymentacja (sedimentation)

Proces geologiczny odpowiedzialny na Ziemi za powstawanie skał osadowych. Fragmenty skał powstałe w wyniku wietrzenia i impaktów, są transportowane i składowane, jeśli proces przebiega długo i nagromadzi się duża ilość materiału (o dużej miąższości) może dojść do jego związania i utwardzenia – powstają skały osadowe (na Ziemi) lub brekcje.

serpentynizacja

Proces wietrzenia minerałów magnezu – hydrolityczny rozkład krzemianów magnezu w połączeniu z działaniem kwasu węglowego (właściwie H₂O i CO₂). Procesowi serpentynizacji ulegają np. enstatyt (ortopiroksen) i forsteryt (oliwin): forsteryt + CO₂ + H₂O = serpentyn + magnezyt.

Proces serpentynizacji może być wywołany również roztworami pochodzenia magmowego zawierającymi dwutlenek węgla; patrz → Minerały.

shergottyt (SHE, shergottite)

Typ meteorytu; achondryt; grupa meteorytów marsjańskich SNC, SHE; najpopularniejszy typ meteorytu marsjańskiego. Nazwa od meteorytu Shergotty*. Shergottyty są magmową skałą powstałą z lawy z wulkanów lub rozpadlin. Z wszystkich achondrytów to shergottyty są najbardziej podobne do ziemskich skał. SHE wykrystalizowały z magmy stosunkowo niedawno 150–200 mln lat temu. Często widać w nich liczne metamorfizmy szokowe (zwykle plagioklaz jest przemieniony w maskelynit), zmiany te powstały prawdopodobnie w trakcie wybicia z powierzchni Marsa podczas impaktu.

skaleń (feldspar)

Grupa minerałów zawierający krzemiany bogate w glin (Al) – glinokrzemiany; główny budulec skał. Skalenie dzieli się na dwie grupy: plagioklazy (bogate w Na i Ca) i skalenie zasadowe (bogate w Na i K).

  Więcej → Kompozycja skaleni na diagramie Na, Ca i K.

skała impaktowa przetopiona (impact melt rock)

Skała metamorficzna, która była chwilowo przetopiona w wyniku wyzwolenia olbrzymiej energii w wyniku spadku dużego ciała. Skała impaktowa zawiera małe, sferyczne cząstki zwane „impact melt spherules” rozbryzgnięte poza krater z dużych pól i kałuż stopionego materiału skupionego w dolnej części krateru. Przetopisko składa się w dominującej części ze skał celu („tarczy”), ale występują małe, zauważalne składniki impaktora („pocisku”). Najpopularniejszym przykładem skały impaktowej są „szkliwa” znajdywane w okolicy krateru Zhamanshin w Rosji. Patrz → impaktyt.

skała magmowa, skała ogniowa (igneous rock)

Jedna z trzech podstawowych typów skał, utworzona z zakrzepłej magmy. Ogólnie przyjęło się dzielić skały na trzy typy odzwierciedlające ich pochodzenie – skały: osadowe, magmowe (ogniowe) i metamorficzne.

skorupa obtopieniowa (fusion crust)  »

Przetopiona, szklista powierzchnia meteorytu uformowana w czasie przelotu przez atmosferę. Tarcie powietrza powoduje nagrzanie powierzchni meteorytu nawet do temp. 2500^oC. Minerały ulegają stopieniu i spływają (lub odparowują) często formując na powierzchni linie spływu (widoczne szczególnie na powierzchniach meteorytów orientowanych), równocześnie turbulencje rzeźbią na powierzchni tzw. regmaglipty. Cały proces tworzenia skorupy przebiega bardzo szybko, w czasie rzędu kilku sekund i dotyczy cienkiej warstwy pod powierzchnią meteorytu (małe przewodnictwo cieplne materii z której zbudowany jest meteoryt i krótki czas trwania procesu nie powoduje nagrzania „zimnego” meteorytu). Meteoryt w wyniku oporu powietrza zwalnia, stopiony materiał stygnie formując cienką, czasami lekko spienioną, szklistą skorupę powlekającą meteoryt. Zewnętrzna warstwa skorupy jest lekko porowata (rozmiary por są rzędu 10^–3–10^–2 mm) – zawiera pęcherzyki gazu oraz częściowo przetopione okruchy minerałów pierwotnych i wtórnych (najczęściej są to tlenki, gdyż w wysokiej temperaturze zachodzą intensywne reakcje chemiczne z tlenem z powietrza). W meteorytach kamiennych udział por dochodzi do 50% objętości, w meteorytach żelaznych do kilku procent. Głównym minerałem powierzchni skorupy jest magnetyt i trevoryt, powstają on z utlenienia stopu Fe-Ni i troilitu (w meteorytach żelaznych praktycznie cała skorupa jest z nich zbudowana, w kamiennych udział tych minerałów nie przekracza 50%). W głębszych warstwach skorupy temperatura jest już niższa ~1500^oC i zachodzi tylko częściowe przetopienie minerałów. Dochodzi w niej do roztopienia łatwo topliwych minerałów, głównie stopu Fe-Ni i troilitu i pękanie ziaren minerałów krzemianowych. Płynna faza wnika w pory i pęknięcia otaczającej fazy krzemianowej, formując charakterystyczne, mikroskopowej wielkości żyłki o dendrytowym kształcie tzw. strefę czarnych żyłek. Typowa skorupa obtopieniowa jest czarna lub niebieskawo czarna, ale niektóre meteoryty mają skorupę jasną (np. Norton County*). Barwa związana jest z występowaniem żelaza w składzie meteorytu. Skorupa powstała w początkowej (żarzącej) fazie przelotu nazywa się skorupą pierwotną, w końcowej fazie (świetlistej), jeśli nastąpi rozpad (kawałkowanie) masy meteorytu na powierzchniach przełomu, wykształca się skorupa wtórna. Na skorupie meteorytów kamiennych często pojawiają się charakterystyczne delikatne spękania (ang. contraction cracks) podobne do diagramów Woronoja (Voronoi diagram). Szklisty charakter skorupy, można powiedzieć „emalia”, pokrywając meteoryt czyni go bardziej odpornym na warunki wietrzenia na Ziemi. Patrz → meteoryty orientowane. Artykuł Richarda Nortona o skorupie obtopieniowej.

  Więcej → Skorupa obtopieniowa (detale).

skrytokrystaliczny (crypocrystalline)

Tekstura skały składająca się z pojedynczych kryształów mniejszych niż kilka mikrometrów (są zbyt małe, aby je dostrzec w mikroskopie petrograficznym). Przykładem struktur skrytokrystalicznych są chondry o tejże nazwie i matriks wielu chondrytów.

spadek meteorytu (fall)  »

Meteoryt, którego spadek obserwowano. Okazy zebrane zaraz po spadku nie mają zasadniczo oznak wietrzenia. Świeżo spadłe meteoryty są bardzo cennym materiałem badawczym. Z powodu coraz bardziej wyrafinowanych i dokładniejszych metod badania meteorytów, zaleca się podejmować okazy, po uprzednim udokumentowaniu miejsca ich znalezienia (fotografie, opis), w sposób minimalizujący ich kontakt z „materiałem ludzkim” (przez rękawiczki lub szczypce, w jałowe i szczelne pojemniki). Dlaczego? Chociażby dlatego, że współczesne misje kosmiczne, mające na celu badanie materii międzyplanetarnej (Giotto, StarDust), kosztują dziesiątki miliony dolarów, np. koszt przywiezienia próbek gruntu księżycowego przez misje Apollo wyniósł 66500 dolarów za gram (!) – a meteoryty spadają za darmo! ).

  Więcej → Statystyki spadków.

  W 1993 roku na licytacji w domu aukcyjnym Sotheby sprzedano trzy małe próbki (po 0,2 g) gruntu księżycowego z misji Luna 16 za ponad 440000 dolarów!

sparowane meteoryty (paired meteorites)

Wiele spadków tworzy rozległe elipsy spadków, które z czasem – na pustyniach zaczynają się na siebie nakładać, a na Antarktydzie – w wyniku transportu w lodzie ulegają wymieszaniu, co w konsekwencji prowadzi do wymieszania różnych typów meteorytów znajdowanych na danym obszarze. Stąd często okazy meteorytów z konkretnych spadków znajdowane są w znacznej od siebie odległości lub nie w miejscu ich rzeczywistego spadku. Poszczególne znaleziska są klasyfikowane pod różnymi nazwami, ale pochodzą z tego samego spadku – są sparowane.

  Dobrym przykładem jest wiele znalezisk chondrytów typu L5 w obszarze spadku meteorytu JaH 091, które zostały sklasyfikowane pod własnymi nazwami, np. JaH 090, JaH 229. Są one sparowane z JaH 091. Podobnie jest z innym chondrytem z Omanu JaH 073 typu L6. Sparowane są z nim m.in. JaH 310, JaH 328. W wyniku sparowania rzeczywista liczba spadków na danym obszarze jest mniejsza od liczby sklasyfikowanych na nim meteorytów. Meteoryty znajdowane na Antarktydzie, ze względu na innych charakter ich „wymieszania”, są parowane w oparciu o analizy statystyczne.

spinel (spinel)

Minerał, tlenek Mg-Al. Znajdowany w inkluzjach CAI; patrz → Minerały.

stiszowit (stishovite)

Wysokociśnieniowa polimorficzna odmiana kwarcu, jest wynikiem przekształcenia kwarcu pod wpływem wysokiego ciśnienia i temperatury, jego występowanie jest znane niemal wyłącznie z miejsc spadków dużych meteorytów oraz ze składem meteorytów. Stiszowit odznacza się znacznie większą gęstością w porównaniu z innymi odmianami kwarcu; patrz → Minerały.

stop Fe-Ni

Metaliczna faza występująca w meteorytach. Jest to stop żelaza i niklu, zazwyczaj w formie kamacytu i taenitu. Meteoryty żelazne niemal w całości składają się ze stopu Fe-Ni; w meteorytach żelazno-kamiennych stanowi on ok. 50% ich objętości; w meteorytach kamiennych jego udział może dochodzić do 25%. Zawartość metalicznego żelaza jest jedną z cech specyficznych dla meteorytów. Sporadycznie występujące na Ziemi żelazo rodzime nie zawiera niklu; patrz → Minerały.

stop zderzeniowy

...

stopień szokowy, poziom zszokowania (S, shock stage)  »

Petrograficzne oszacowanie opisujące stopień w jakim meteoroid ulegał metamorfizmowi szokowemu. Pewne cechy obserwowane w ziarnach minerałów (głównie oliwinu i plagioklazu) służą do określenia charakteru i wielkości zmian, a najwyższy stopień obserwowany w 25% wskaźnikowych ziarnach służy określeniu stopnia zszokowania. W opisie meteorytu stopień szokowy jest oznaczany literą S i liczbą od 1 do 6. S1 odpowiada brakowi widocznych zmian szokowych, coraz większe liczby wskazują coraz większy poziom zszokowania.

  Więcej → Opis i cechy definiujące stopień zszokowania.

stopień zwietrzenia (weathering level)

Patrz → wietrzenie meteorytów. Więcej → Skala stopnia zwietrzenia.

stożki zderzeniowe (shatter cones)

Stożkowate fragmenty skał znajdywane w miejscach spadków wielkich meteorytów, z regularnymi żłobieniami radialnie schodzącymi się na szczycie stożka. Stożki takie mają rozmiary od ułamka centymetra do metrów i są sformowane z drobnokrystalicznych okruchów skał wapiennych lub kwarcowych. Są wynikiem metamorfizmu szokowego; wysokie ciśnienie i wielka prędkość fali uderzeniowej zniekształca skały nadając im kształt stożków.

syderofilne pierwiastki (siderophile elements)

Potocznie pierwiastki „lubiące żelazo”. Pierwiastki mające tendencję do koncentracji w stopie Fe-Ni (lub krzemianach). Są to: Fe, Co, Ni, Mo, Re, Au, Pt, C, P i pierwiastki ziem rzadkich. Pierwiastki te są względnie pospolite w niezdyferencjonowanych meteorytach. W procesie dyferencjacji obok grawitacji działa również pokrewieństwo chemiczne pierwiastków, pierwiastki syderofilne koncentrują się w jądrze planetoidy/planetki w konsekwencji są ekstremalnie rzadkie na powierzchni.

syderofir (siderophyre)

Siderophyre to rzadki typ meteorytu żelazno-kamiennego, składającego się z ortopiroksenu (bronzytu) i stopu Fe-Ni. Jedyny znany przedstawiciel tej grupy to meteoryt Steinbach.

syderolit i syderyt (siderolite, siderite)

Syderolit i syderyt dawne określenie na meteoryty, odpowiednio, żelazno-kamienne i żelazne.

szkliwa diaplektyczne (diaplectic glass)

Naturalne szkliwo powstające z minerałów (najczęściej ze skaleni) w wyniku zmian szokowych zachodzących bez topnienia materiału. Ich występowanie jest związane praktycznie tylko z miejscami upadku meteorytów (kratery impaktowe) i ze zmianami szokowymi w meteorytach. Szkliwo takie jest zbitą substancją powstałą pod wpływem fali szokowej podczas metamorfozy zderzeniowej. Od innych szkliw różni się widocznymi śladami odkształcenia minerałów, brakiem śladów płynięcia i pęcherzyków gazu. Ma na ogół większą gęstość i współczynnik załamania światła od zwykłych szkliw. Jednym z takich szkliw jest maskelynit. Patrz → Minerały.

szkło Darwina (Darwin Glass)

Typ tektytu. Szkliwo impaktowe występujące w okolicach krateru Darwin (1,2 km średnicy) znajdującego się w zachodniej Tasmanii. Patrz → Tektyty; → Kolekcja tektytów.

szkło Pustyni Libijskiej (Libyan Desert Glass)

Typ tektytu. Patrz → Tektyty; → Kolekcja tektytów.

szlif petrograficzny

Patrz → płytka cienka.

Tt

taenit (taenite)

Minerał, stop (Fe,Ni); gamma-(Fe,Ni), γ-(Fe,Ni). Mniej popularna z dwu odmian stopu Fe-Ni występującego w meteorytach, druga to kamacyt; patrz → Minerały; → Żelazo w meteorytach.

  Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures).

tajlandyt

Typ tektytu. Patrz → Tektyty; → Kolekcja tektytów.

tektyt (tektite)

Naturalne, bardzo bogate w krzemionkę szkliwo, praktycznie nie zawierające wody, powstałe ze stopionej skały podłoża i rozproszone na dużym obszarze w postaci drobnych fragmentów (kropli?). Zakłada się, że powstały podczas spadku dużej planetoidy na Ziemię. W przeciwieństwie do szkliwa impaktowego znajdywanego wewnątrz lub wokół średniej wielkości struktur impaktowych, tektyty były wyrzucone znacznie dalej. Nazwa od greckiego τεκτοσ (tektos) - roztopione.

  Wyróżnia się następujące „typy” tektytów: australity, bediazyty, billitonity, filipinity, georgianity, indochinity, irgizyty, iworyty, kolumbity, mołdawity (wełtawity), Muong Nong, ryzality, szkło Darwina, szkło Pustyni Libijskiej (Libyan Desert Glass), tajlandyty, tybetanity, Wabar glass, wietnaminity. Oraz odkryte niedawno atacamaity! Tektyty występują w szerokim zakresie kolorów, od czarnych lub ciemno brązowych (indochinity, australity) do szarych i miodowych (szkło Darwina, kolumbity), niektóre są zielone (mołdawity) lub żółte (szkło Pustyni Libijskiej). Często mają owalny lub kroplowaty kształt. Wiele okazów ma aerodynamiczne kształty wskazujące na ich przelot przez atmosferę w stanie ciekłym. Tektyty znajdowane są na czterech głównych obszarach Ziemi: Ameryka Północna, Europa Centralna, Wybrzeże Kości Słoniowej (Ivory Coast) i Australia. Kratery źródłowe są znane (identyfikowane) dla następujących pól występowania: 11 km krater Bosumtwi dla Ivory Coast (wiek struktury to 1,07 mld lat), jezioro Tonle Sap w Kambodży dla Azji południowo-wschodniej i Australii, 24 km krater Ries (15 mln lat) dla Europy Centralnej i 85 km struktura impaktowa Chesapeake Bay (35 mln lat) dla Ameryki Północnej. Jeden raz zaobserwowano spadek meteorytu przypominającego tektyt, był to spadek meteorytu Igast* 17 maja 1855 r. w Estonii. Obecnie uznawanego za pseudometeoryt?!?! Patrz → Tektyty; → Kolekcja tektytów.

  Znaleziono również mołdawity na terenie Polski! Patrz → Wiki.Meteoritica.pl/Tektyty;

troilit (troilite)

Minerał, siarczek Fe; FeS; w kolorze mosiądzu, niemagnetyczny. Minerał bardzo popularny w meteorytach; w meteorytach żelaznych często tworzy nodule; patrz → Minerały.

typ petrologiczny (petrologic type)

Wielkość stosowana w klasyfikacji chondrytów, opisująca ich stopień zmian jakie miały miejsce na ich ciałach macierzystych i w przestrzeni międzyplanetarnej. Parametr określający stopień zmian uwodnienia (typy 1 i 2) i stopień metamorfizmu temperaturowego (typy 3–6) stosowany dla chondrytów. Typ 3 jest jeszcze dzielony na podtypy od 3.0 do 3.9 (wydzielono już nawet podtypy 3.00, 3.05, 3.10, 3.15,...). Przykładowe oznaczenia: chondryty H5, LL4, CV3.2, H3.4. Więcej: → [typy petrologiczne]; Patrz →  Żelazo w chondrytach.

Uu

ultramaficzna skała, ultrazasadowa skała (ultramafic rock)

Skała magmowa odznaczająca się bardzo ciemną lub niemal czarną barwą spowodowaną zawartością minerałów ciemnych (ponad 90%). Przykładem skał ultramaficznych są skały ultrazasadowe, bardzo ubogie w krzemionkę, bezskaleniowe, zawierają pirokseny i oliwiny. Na Ziemi są to np. perydotyty (dunity) i piroksenity. Przeobrażone perydotyty to serpentynity.

ureilit (URE, ureilite)

Typ meteorytu kamiennego, achondryt, członek podgrupy achondrytów prymitywnych, symbol – URE. Nazwa od meteorytu Novo-Urei* (jeden okaz został rozbity i zjedzony przez znalazców!). Wyróżniamy dwie grupy ureilitów. Ureility grupy głównej (main group), są zbudowane głównie z gruboziarnistego oliwinu (Fa_5–25), pigeonitu (En₇₅Wo₁₅) i ortopiroksenu (En_80–90), zanurzonych w ciemny węglistym cieście z diamentami i grafitem, stopem Fe-Ni i troilitem. Druga grupa – ureility polimiktyczne (polymict ureilites), są mieszaninami o zróżnicowanej litologii, oprócz elementów ureilitów grupy głównej zawierają magnetyczne inkluzje, ciemne węgliste klasty, fragmenty chondrytowe różnego pochodzenia i mnóstwo innych inkluzji. Wskazuje to na ich regolitowe pochodzenie (na ich pochodzenie z powierzchni ciał macierzystego wskazuje fakt, że regolit ten był mocno napromieniowany przez wiatr słoneczny). Jednak dla obu typów ich pochodzenie i formowanie się pozostaje zagadką. Skład mineralny i zawartość izotopów tlenu sugerują, że były częściowo przetopione, dlatego reprezentują achondryty prymitywne i prawdopodobnie utworzone zostały na kilku ciałach macierzystych. Z drugiej strony rozkład pierwiastków ziem rzadkich i inne charakterystyki chemiczne wskazują, że ureility pochodzą z wysoko rozseparowanych skał magmowych formujących się w różnych regionach tego samego ciała macierzystego – prawdopodobnie z umiarkowanie zdyferencjonowanej planetoidy klasy C rozbitej w impakcie i szybko schłodzonej. Historia impaktowa wyjaśnia występowanie wysokociśnieniowych minerałów takich jak diament i londsdaleite, które są formowane w metamorfizmie szokowym. Teoria jednak nie jest pozbawiona wad, np. ureilit DaG 868 zawiera diamenty, ale paradoksalnie, praktycznie nie jest zszokowany.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

Vv

vol.%

Procentowy udział objętościowy [Norton s.262].

Ww

wehrlit, werlit (wehrlite)

Ultrazasadowa skała magmowa z grupy perydotytów. Bogata w żelazo, ale uboga w sód i potas. Składa się głównie z oliwinu i klonopiroksenu. Niektóre meteoryty marsjańskie i lodranity są klasyfikowane jako wehrlity (wehrlitic).

węgiel (carbon)

Pierwiastek występujący w meteorytach w kilku postaciach (polimorfizm), jako: diament (nanodiamenty), grafit, lonsdaleit, fullereny, węgiel amorficzny i nanorurki. Tworzy również węgliki – haxonit, cohenit. W chondrytach węglistych znaleziono związki organiczne: aminokwasy i PAH; patrz → Minerały.

  W Brazylii i Republice Środkowoafrykańskiej (oraz Syberii) znajdywane są tzw. carbonado („czarne diamenty”, black diamond) – porowata, polikrystaliczna odmiana diamentu.

węgliste chondryty

Patrz → chondryty węgliste.

wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (PAH, polycyclic aromatic hydrocarbons)

Związki węgla znajdowane w meteorytach węglistych; złożone związki składające się z wielu pierścieni aromatycznych.

wietrzenie meteorytów, skala (W, weathering levels)  »

W momencie znalezienia się meteorytu na Ziemi zaczyna on podlegać procesom wietrzenia takim, jak każda ziemska skała. Zaczynają na niego oddziaływać woda, wiatr, abrazja, zmiany temperatury i procesy chemiczne. W opisie wietrzenia meteorytów stosuje się pewne cechy definiujące zakres tych zmian, wielkość tych zmian oznacza się literą W i liczbą od 0 do 6. Symbol W0 opisuje świeże spadki, które nie „zdążyły” jeszcze doświadczyć „ziemskich warunków”; symbolem W6 opisuje się meteoryty, których stopień zwietrzenia obejmuje istotne i rozległe zmiany: powstanie minerałów wtórnych, zanik skorupy obtopieniowej, fizyczny rozpad na wiele fragmentów, utlenienie praktycznie całego żelaza.

  Więcej: → Skala stopnia zwietrzenia meteorytów; → O konserwacji meteorytów. Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures).

winonait (WIN, winonaite)

Typ meteorytu kamiennego, achondryt, grupa achondrytów prymitywnych, symbol – WIN. Nazwa od meteorytu Winona. Winonaity w dużej mierze składają się z drobnoziarnistych, bogatych w magnez piroksenów (En_91–99) z mniejszej ilości oliwinu (Fa_1–8), plagioklazu (An_8–25), troilitu i stopu Fe-Ni. Winonaity obecnie klasyfikuje się jako metachondryty. Niedawne badania sugerują, że winonaity i meteoryt żelazne IAB pochodzą z tego samego ciała macierzystego – częściowo zdyferncjonowana planetoida uległa rozbiciu na początku formowania żelaznego jądra i bogatej w krzemiany skorupy. Rozbijający impakt wymieszał krzemiany z roztopionym stopem Fe-Ni tworząc meteoryty typu IAB, a bogate w oliwiny pozostałości częściowo stopione wymieszał z niestopionymi krzemianami dając winonaity. Wiele winonaitów ma jednak anormalne charakterystyki, co sugeruje ich różne pochodzenie.

  Więcej → Klasyfikacja meteorytów.

wollastonit (wollastonite)

Minerał/substancja (krzemian wapnia) występująca w postaci wielu polimorfów. W chondrach chondrytów węglistych jako minerał wtórny, w meteorytach marsjańskich jako pierwotny; patrz → Minerały.

wt.%

Procentowy udział wagowy [Norton s.262].

wtrącenie (intrusive)

Patrz → skała magmowa, która krystalizowała pod ziemią.

Zz

zbliźniaczenia (twinning)

Gdy dwa kryształy tego samego minerału podczas wzrostu doznają symetrycznego zrośnięcia lub przerośnięcia się nawzajem mówimy wtedy o zbliźniaczeniu. Gdy wiele kryształów tego samego minerału zrasta się równolegle układ taki nazywamy bliźniakami polisyntetycznymi (polysynthetic twins). W płytkach cienkich są dobrze widoczne zbliźniaczenia w kryształach piroksenów i plagioklazów. {przykład zbliźniaczenia}

ziarna reliktowe (relict grain)

Małe fragmenty kryształów znajdywane w chondrach, ale w nich nie krystalizowały.

ziarnistość (grain size)

W opisie struktury meteorytu stosuje się inną skalę stopnia ziarnistości materiału niż w opisie skał ziemskich. W zależności od średniej wielkości ziaren stosujemy następujący podział (terminologię): drobnoziarniste (fine-grained) wielkość ziaren mniejsza niż 0,5 mm; średnioziarniste (medium-grained) – 0,5–2 mm; gruboziarniste (coarse-grained) – 2–5 mm i bardzo gruboziarniste (very coarse-grained) – powyżej 5 mm. Zazwyczaj materiał średnio- i gruboziarnisty krystalizował (stygł) w głębszych warstwach ciała macierzystego, natomiast bazalty mają najczęściej strukturę drobnoziarnistą.

ziemie rzadkie

Patrz → pierwiastki ziem rzadkich.

znalezisko (find)

Meteoryt którego spadek nie był obserwowany, ale znaleziony w późniejszym czasie (ma w związku z tym oznaki wietrzenia). Na przykład większość znalezisk z Antarktydy spadło 10–700 tys. lat temu. Fajna poglądowa mapa znalezisk w NewScientist.

Żż

żelazo (iron)  »

Żelazo jest pierwiastkiem bardzo rozpowszechnionym w meteorytach (z żelaza niemal całkowicie składają się meteoryty żelazne). Występuje w nich pod różnymi postaciami, od pierwiastkowej jako stop żelazo-nikiel (stop Fe-Ni), poprzez bardzo popularny siarczek – troilit, jako tlenki m.in. magnetyt, aż po podstawowy składnik meteorytów – krzemiany oliwiny i pirokseny (np. fajalit i ferrosilit). Żelazo występujące w meteorytach jest zawsze domieszkowane niklem.

  Więcej: → Minerały; → Żelazo w meteorytach; → O konserwacji meteorytów. Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures).

żelazne meteoryty

Patrz → meteoryty żelazne. Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures).

żyłki szokowe (shock veins, melt veins)

Obserwowane w chondrytach od stopnia szokowego S3 żyłki, widoczne gołym okiem na przekrojach meteorytów. Jest to sieć drobnych, o różnej grubości włókienek, ciemnej, szklistej substancji wypełniających cały meteoryt, często łączących się w większe twory zwane kieszeniami stopu (melt pockets). Powstały one w wyniku lokalnego stopienia skały na skutek wzajemnego zderzenia różnych meteoroidów i wstrzyknięcia tak powstałego stopu o składzie chondrytowym do powstałych i istniejących szczelin oraz pęknięć. Natomiast szokowe żyłki stopu Fe-Ni spotykanie w chondrytach bogatych w metaliczne żelazo, powstają przy wyższych ciśnieniach (rzędu 25 GPa) i mogą pojawić się dopiero w stopniu szokowym S4. Więcej → Stopień szokowy.