Meteoryty jako elementy składowe Układu Słonecznego, tak jak planety, są fragmentami skał zbudowanymi z minerałów. Obecnie zidentyfikowano i opisano w meteorytach kilkadziesiąt różnych minerałów (natomiast w skałach Ziemi opisano ich już ponad 4000), część z nich występuje tylko w materii meteorytowej. Dużo mniejsza liczba minerałów wchodzących w skład meteorytów potwierdza hipotezę, że meteoryt pochodzą z małych ciał/planetek, na których nie zachodziły w ogóle lub zachodziły na małą skalę procesy geologiczne, a procesy fizyko-chemiczne nie były tak rozległe i urozmaicone. Procesy przetapiania i przemieszczania materiału skalnego nie zachodziły na taką skalę jako to ma miejsce na Ziemi, również w bardzo ograniczonym zakresie miało miejsce oddziaływanie wody i gazów, które praktycznie nie występują na ciałach macierzystych meteorytów. Wiele meteorytów powstało bezpośrednio z fazy gazowej w wyniku kondensacji mgławicy słonecznej i w swojej dalszej historii nie podlegały dalszym przemianom.

  Większość minerałów występujących w meteorytach występuje również na Ziemi lub ma swoje odpowiedniki wśród minerałów ziemskich. Różnica leży zasadniczo w ich ilości i wzajemnych proporcjach. Nie obserwujemy na powierzchni Ziemi stopu Fe-Ni, ale możemy traktować meteoryty żelazne, jako przykłady, jak wygląda metaliczne jądro Ziemi. Również bardzo egzotyczne inkluzje wapniowo-glinowe (CAI) występujące w chondrytach węglistych składają się z ziaren minerałów występujących także na Ziemi (ale (?) patrz → Nowości – grossmanit, tistaryt).

  Podstawowymi składnikami większości meteorytów są popularne również na Ziemi krzemiany i glinokrzemiany (oliwin, orto- i klinopirokseny, plagioklazy, augit) oraz pierwiastki rodzime (żelazo – kamacyt, taenit). Te dwie grupy minerałów stanowią blisko 90% składu meteorytów. Obok wymienionych grup popularne są jeszcze grafit, siarczki (troilit), tlenki (kwarc, magnetyt, trydymit, chromit, ilmenit), węgliki (schreibersyt), fosforki (cohenit). Istnieje jeszcze spora grupa minerałów meteorytowych nie występujących na Ziemi. Są to z reguły minerały nietrwałe w warunkach ziemskich, ulegają rozpadowi lub przemianie pod wpływem wody i tlenu. Na ich ciałach macierzystych nie występowała woda oraz panowały warunki beztlenowe, stąd większość z nich to minerały bezwodne i trwałe w środowisku redukującym. Spośród minerałów nie występujących na Ziemi można wymienić: pierwiastki rodzime – różne postacie diamentu (lonsdaleit), żelazo-nikiel, taenit, węgliki (haxonit), azotki (carlsbergit, osbornit), tlenki (sinoit), siarczki (daubréelit, niningeryt, oldhamit), fosforany (buchwaldyt, farringtonit), fosforki (rhabdyt, schreibersyt), krzemiany (ringwoodyt, kosmochlor). Wiele minerałów opisywanych jako składniki meteorytów, jest minerałami wtórnymi powstałymi z pierwotnych minerałów meteorytowych w procesach chemicznego i fizycznego wietrzenia zachodzącego na Ziemi. Na przykład arupit jest wynikiem wietrzenia schreibersytu. Inne to akaganéit, baryt, bunsenit, cassidyot, goethyt, heksahydryt, illit, népouit.

  Wiele minerałów wcześniej uznawanych za występujące tylko w meteorytach z czasem zostały „zdegradowane” z tej wyjątkowej pozycji. Takimi minerałami są np. armalcolit i coesyt.

Zasadniczo to nie występowanie poszczególnych minerałów odróżnia meteoryty od skał ziemskich. Istotne są proporcje pomiędzy nimi, w jakich one występują oraz skład izotopowy budujących je pierwiastków.

Wykaz nie obejmuje wszystkich minerałów występujących w meteorytach, lecz tylko te lepiej poznane i częściej spotykane. Wiele występujących w opisach pojęć z mineralogii i petrologii jest wyjaśnionych w Słowniku (w budowie).

„Instrukcja”

Oznaczenia stosowane w opisie minerałów:

• nazwa (nazwa angielska) – minerały pierwotne;

• nazwa oznaczona na niebiesko – minerały występujące tylko w meteorytach, skałach Księżyca i Marsa;

• nazwa na zielono – minerały wtórne;

• teksty na czerwono nie są jeszcze zredagowane.

W  ramkach  podano wzór chemiczny i empiryczny oraz podstawowe właściwości fizyczne. Podano również grupę do której należy minerał według systemu klasyfikacji minerałów Strunza (obecnie stosuje się inny system klasyfikacji, ale system Strunza powstały w latach 40. ub.w., jest bardziej intuicyjny i „łatwiejszy” dla amatorów).

Dołączono testowo linki do nowej wyszukiwarki Stephena Wolframa – www.wolframalpha.com. Zapowiada się rewolucja w internecie (!) – większość ludzi szuka w internecie nie informacji, a odpowiedzi! Tak właśnie działa wyszukiwarka Wolframa.

Oraz linki do popularnych baz informacji o minerałach: Mineralogy database  – www.webmineral.com i Mindat.org – mindat.org.

Nie jestem mineralogiem/geologiem, więc mogą tu być przekłamania – wszelkie uwagi i sugestie proszę kierować na adres: woreczko.jan(@)gmail.com

Nowości

Testy na obecność niklu w meteorytach.

Chladniit – fosforan nazwany na cześć E.F.F. Chladniego.

Buseckite – nowy minerał znaleziony w meteorycie Zakłodzie.

Grossmanit – nowy minerał odkryty w meteorycie Allende*.

Krotyt – nowy minerał odkryty w 2011 roku w chondrycie węglistym CV NWA 1934.

Tistaryt – nowy minerał odkryty w 2009 roku w meteorycie Allende*. Znaleziono pojedynczy kryształ!

Moraskoit (moraskoite) i czochralskiit (czochralskiite) – dwa nowe minerały odkryte w 2013 i 2015 roku przez polskich naukowców w meteorycie Morasko! (obrazy)

Icosahedrite i steinhardtite – nowe minerały odkryte w meteorycie Khatyrka. Icosahedrite to jedyny sklasyfikowany minerał o strukturze kwazikryształu!

Wassonite – nowy minerał – siarczek tytanu – odkryty w antarktycznym chondrycie enstatytowym Yamato 691.

Galerie

Czochralskiite • Goethite • Halite • Lepidocrocite • Morenosite • Oldhamite • Rhabdite • Sinoite • Taenite ...

Zobacz również

• Krzemiany (silicates)

• Żelazo (iron)

• Klasyfikacja minerałów wg Strunza (Strunz minerals classification)

• Właściwości fizyko-chemiczne minerałów (physico-chemical properties of minerals)

• Figury, struktury Widmanstättena (Widmanstätten pattern; Widmanstatten)

• Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures)

• Badania meteorytów na mikrosondzie

• Chondry (chondrules)

• Metoda 4M (4M method)

Źródła (sources)

[Bolewski+ 1974], [Bolewski 1975], [Książkiewicz 1968], [Manecki 2004], [Rubin 1997; przegląd minerałów w meteorytach].

Strony Roberta Borzęckiego – www.redbor.pl – na stronach Roberta są informacje o wszystkich (sic!) znanych minerałach i skałach, często z fotografiami okazów z jego bogatej kolekcji. Opisano tam szczegółowo również minerały w meteorytach.
Podstawowe bazy informacji o minerałach: mindat.org – www.mindat.org; MineralenAtlas.de – www.mineralienatlas.de; Mineralogy database – www.webmineral.com.
O meteorytach i minerałach w Meteorites Knowledge Base Uniwersytetu w Ottawie.
Część informacji pochodzi od geologa prof. Łukasza Karwowskiego z Uniwersytetu Śląskiego.

Skały: http://gr.introne.com/teoria/Skaly/sk_magm1.htm. Minerały: http://www.mineralypolski.yoyo.pl/Mineraly/mineraly.html

Plansze w Kompendium: Badanie meteorytów | Minerały w meteorytach | Wszędobylski oliwin | „Diamenty są wieczne” | Chondra w świetle spolaryzowanym | Chondra w świetle spolaryzowanym | Figury Widmanstättena i...

Ilustracje: Rozpowszechnienie pierwiastków w ziemskiej skorupie  •  Struktura oliwinu  •  Struktura grafitu  •  Struktura hedenbergitu  •  Struktura enstatytu  •  Struktura kwarcu  •  Struktura albitu  •  Struktura schreibersytu

Źródła: www.webmineral.com, Jan Woreczko, Internet

–

Aa

Ab, An, Cn, Di, En, Fa, Fo, Fs, Or (Mi), Wo i inne

W opisie budowy i składu meteorytów stosuje się pewne symbole mineralogiczne charakteryzujące ich skład mineralny, są to: Ab – albit, An – anortyt, Cn (Cs) – celsian (Ba-skalenie), Di – diopsyd, En – enstatyt (minerał), Fa – fajalit, Fo – forsteryt, Fs – ferrosilit, Fsp – skalenie, Ol – oliwiny, Or (lub Mi) – ortoklaz (K-skalenie), Pl – plagioklaz, Px – pirokseny, Tro – troilit, Wo – wollastonit.

  Zobacz również → Krzemian (Silicates).

akaganéit (akaganéite)

β-FeOOH (beta-FeO(OH)) – tlenowodorotlenek żelaza (III) (iron oxyhydroxide); minerał wtórny. Tworzy ziemiste pomarańczowo-brunatne naloty na żelazie meteorytowym. Wiążąc chlor z otoczenia, koncentrując jego cząsteczki na granicy kryształów kamacytu, powoduje rdzewienie meteorytu. Główny winowajca rdzewienia i rozpadu meteorytów (=żelaza w meteorytach). Minerał nietrwały i w warunkach normalnych rozpada się na goethyt i maghemit. Podgrzany przekształca się i rekrystalizuje w hematyt (α-Fe₂O₃). Występują polimorficzne odmiany: α, β, γ i δ; patrz → goethyd i lepidokrokit.

åkermanit (akermanite)

Minerał z grupy melilitu, z szeregu izomorficznego gehlenitu; Ca₂[MgSi₂O₇]. Występuje w meteorytach kamiennych. Bardzo często występuje w towarzystwie gehlenitu. Minerały z grupy melilitu – melility powstają w wysokiej temperaturze; åkermanit, melilit i gehlenit są składnikami skał wapienno-krzemianowych i wapiennych bogatych w kwarc.

alabandyn (alabandite)

Siarczek manganu; alpha-MnS; zawiera domieszkę wapnia. Występuje w aubrytach, chondrytach enstatytowych EL i węglistych CK (jako faza akcesoryczna). W meteorytach zawiera domieszki Fe – alabandyt żelazowy (Mn,Fe)S. W grupie siarczków (Mg,Mn,Fe) występują w meteorytach: alabandyn – głownie siarczek manganu, ninigeryt – bogaty w magnez siarczek (Mg,Mn,Fe) i keilit – podobny do niningerytu, ale bogatszy w żelazo. Alabandyn na świeżym przełamie jest czarny lub czarnoszary z półmetalicznym połyskiem, na powietrzu pokrywa się matowo-brunatnym nalotem.

  (U Maneckiego (2004) występuje pod nazwą alabandyt?)

albit (Ab) (albite)

Minerał z grupy skaleni sodowo-wapniowych – plagioklazów; Na[AlSi₃O₈]. W czystej postaci albit jest bardzo rzadki w meteorytach. Spotykany w achondrytach. Albit jest pierwszym elementem szeregu izomorficznego (!?) plagioklazów, albit (Ab₁₀₀An₀)–anortyt (Ab₀An₁₀₀). W szeregu występują jeszcze m.in. oligoklaz, bytowit. Więcej → plagioklazy.

allabogdanit (allabogdanite)  

Fosforek Fe-Ni. (Fe,Ni)₂P; ortorombowa odmiana polimorficzna barringerytu. Bardzo rzadki minerał znaleziony w 1997 roku w meteorycie Onello (jest to bogaty w nikiel ataksyt) jako minerał akcesoryczny w taenicie.
[Publikacja: Allabogdanite, (Fe,Ni)2P, a new mineral from the Onello meteorite: The occurrence and crystal structure].

  Minerał nazwany na cześć Alli Bogdanovej z Instytutu Geologicznego Rosyjskiej Akademii Nauk.

amfibole (amphibole)

Złożona grupa uwodnionych krzemianów o strukturze wstęgowej o podobnych cechach fizycznych i ogólnym wzorze A_0-1X₂Y₅(Si,Al)₈O₂₂(OH,F,Cl)₂ gdzie A = Ca, Na, K; X = Ca, Fe, Mg, Mn, Na; Y = Al, Fe, Mg, Mn, Ti. Stwierdzono ich obecność w meteorytach marsjańskich i w aubrytach.

anortyt (An) (anorthite)

Minerał z grupy skaleni sodowo-wapniowych – plagioklazów; Ca[Al₂Si₂O₈]. Występuje w meteorytach kamiennych; w chondrytach węglistych typu CV3 jest składnikiem chondr anortytowo-forsterytowo-spinelowych, gdzie w formie promienistych igiełek tworzy promieniste struktury wokół spinelowo-forsterytowych centrów; w trudnotopliwych inkluzjach CAI; istotny składnik eukrytów, gdzie tworzy wydłużone ziarna tkwiące w pigeonitowo-augitowym matriks. Ważny składnik mezosyderytów. W skałach księżycowych jest głównym minerałem skał magmowych – anortozytów (do 90vol.%), głównego budulca wyżyn i gór księżycowych. Pospolity w gabrach anortozytowych (do 77vol.%) i bazaltach mórz księżycowych.

  Anortyt jest ostatnim elementem szeregu (!?) plagioklazów, albit (Ab₁₀₀An₀)–anortyt (Ab₀An₁₀₀). Więcej → plagioklazy.

antygoryt (antigorite)

Minerał z grupy serpentynitów (serpentyn magnezowo-żelazawy); (Mg,Fe)₆[(OH)₈Si₄O₁₀]. Jego odmiana bogata w Fe – ferroantygoryt jest jednym z podstawowych składników matriks chondrytów węglistych (wspólnie z cronstedtytem, greenalitem). (Ferro-)antygoryt jest głównym składnikiem serpentynitów, tj. skał powstałych wskutek przeobrażenia (serpentynizacji) piroksenów bogatych w MgO, a ubogich w Al₂O₃ (przy małej zawartości Al₂O₃ powstaje klinochryzotyl, przy większej ferroantygoryt). Serpentynizacja przebiega pod wpływem wody w temperaturze poniżej 400^oC.

antytaenit (antitaenite)

Patrz → taenit.

apatytów grupa (apatite group)

Apatyt chlorowy Ca₅(PO₄)₃Cl w niewielkich ilościach stwierdzony w chondrytach zwyczajnych typu H. Szczególnie duże jego ilości znaleziono w chondrycie Portales Valley* w postaci dużych, błyszczących, szarych ziaren (do 5 mm) tkwiących na granicy skalnego matriks i żył metalu.

  Apatyt fluorowy (fluoroapatyt) występuje w małych ilościach w wielu typach meteorytów. Jako faza akcesoryczna w chondrach chondrytów zwyczajnych typu 3.1–3.9 i w chondrytach węglistych CK i CV; w matriks chondrytów CR (meteoryt Kaidun*); w ciemnych inkluzjach i w CAI chondrytów CV. W mniejszych ilościach występują w eukrytach bazaltowych i ureilitach polimiktycznych. Stwierdzono ich występowanie w meteorytach księżycowych (lunarytach) i marsjańskich. Wykryty w Pułtusku*.

  [Opisany] Portales Valley* (H6), Kaidun*, Pułtusk* (H5).

armalcolit (armalcolite)

Tlenek; (Mg,Fe)Ti₂O₅. Minerał znaleziony po raz pierwszy w próbkach skał księżycowych przywiezionych przez misję Apollo 11, dopiero później został zidentyfikowany również na Ziemi. Nazwa minerału dla upamiętnienia członków misji Apollo 11: Armstronga, Aldrina i Collinsa. Występuje na Księżycu w gwałtownie ochłodzonych bazaltach o wysokiej zawartości tytanu; tworzy drobne, wydłużone prawidłowe ziarna o długości do 0,3 mm. Występuje w fazie akcesorycznej chondr chondrytów węglistych CV i jako bogaty w wapń armalcolit w inkluzjach CAI. W śladowych ilościach napotykany jako drobne inkluzje w suewicie (brekcji impaktowej) krateru meteorytowego Ries.

  (Informacja: złożone tlenki tytanu w plagioklazowo-oliwinowych inkluzjach (POI) meteorytu Ningqiang (C3-ung.)).

augit (augite)

Glinokrzemian Ca-Fe-Mg z grupy piroksenów – klinopiroksenów (właściwie duża grupa minerałów); najbardziej urozmaicona chemicznie grupa piroksenów [więcej → szereg piroksenów], (Ca,Na)(Mg,Fe,Al,Ti)[(Si,Al)₂O₆], ich charakterystyczną cechą jest podmiana część jonów Si na Al³⁺ (do 8,2% Al₂O₃). Augit zawierający Ti (3–6wt% TiO₂) nazywany augitem tytanowym. Struktura augitu jest podobna do diopsydu. Makroskopowo niemal czarne, w płytce cienkiej tylko lekko zabarwione, wykazują słaby pleochroizm (wielobarwność). Augity są mało odporne na wietrzenie.

  Występuje w meteorytach kamiennych; w brachinitach, HED (niektóre eukryty, ważny składnik howardytów) i ureilitach. W chondrytach zwyczajnych typu 4-6, w chondrach i achondrytowych klastach. W matriks chondrytów zwyczajnych i węglistych (stwierdzony w Allende), w ciemnych inkluzjach i CAI. W nietypowych meteorytach żelaznych i mezosyderytach. Ważny składnik bazaltów mórz księżycowych (augit tytanowy), w mniejszym zakresie składnik anortozytów i gabr anortozytowych wyżyn księżycowych (lądów). Występuje w SNC (główny składnik naklitów?!).

  [Opisany] Allende* (CV3.2).

  Pirokseny z szeregu augitu są popularnym składnikiem skał magmowych. (Dawna nazwa fassait ?!).

awaruit (awaruite)

Stop żelazo-nikiel Ni₃Fe (Ni_2–3Fe; Ni 67,7–75,9wt%); tworzy drobne ziarna i tabliczkowate kryształy. Występuje w meteorytach kamiennych: niektórych chondrytach zwyczajnych LL3 i LL5, węglistych CV, CO i CR, w trudnotopliwych inkluzjach CAI i w matriks chondrytów CV i CO. Również w rumurutitach. Małe ilości znaleziono w meteorytach żelaznych i impaktytach kraterów meteorytowych na Ziemi. 

Bb

baddeleyit (baddeleyite)

Tlenek cyrkonu; ZrO₂. Minerał znajdywany w niektórych meteorytach księżycowych (lunarytach) i marsjańskich, również w angrytach. Tworzy wrostki w szkliwach z kraterów impaktowych. Jest produktem metamorfizmu temperaturowego cyrkonu ZrSiO₄. Drobne ziarna baddeleyitu stwierdzono również w niektórych tektytach (georgianity, Szkło Pustyni Libijskiej [artykuł: The non-impact origin of the Libyan Desert Glass (LDG)]).

  Minerał opisany w bazaltowych shergottytach NWA 480 [szczegóły] i NWA 1460 [szczegóły]. Ziarna baddeleyitu w NWA 1460 [photo]. Akcesoryczne ziarna baddeleyitu wystepują również w lunarach, np. w sparowanych NWA 4472 i 4485 (KREEP-rich brekcje) [więcej → WUSTL].

barringeryt (barringerite)

Fosforek żelaza; (Fe,Ni,Co)₂P, szereg ze schreibersytem. Tworzy ziarna (do 1 mm) i igiełkowate skupienia (do 0,4 mm) w stopie Fe-Ni meteorytów żelaznych. Spotykany w pallasytach. W świetle odbitym biały, podobny do kamacytu; w porównaniu do schreibersytu bardziej niebieskawy. Fosforki (węgliki, azotki i krzemki) są minerałami rzadko występującymi na Ziemi, przeważnie spotyka się je w meteorytach. Inne fosforki występujące w meteorytach to: perryit i schreibersyt. Barringeryt nie występuje na Ziemi. Nazwa na cześć amerykańskiego inżyniera, badacza Krateru Meteorytowego (Canyon Diablo) w Arizonie, Daniela M.Barringera.

  Zobacz również allabogdanit.

brearleyit (brearleyite)

Nowy minerał odkryty w chondrycie węglistym NWA 1934 typu CV3. Bardzo rzadko występujący, drobnoziarnisty minerał z ogniotrwałych inkluzji wapniowo-glinowych (CAI) bogatych w fazę chlorową. Powstaje prawdopodobnie w reakcji z krotytem (również niedawno odkrytym) w środowisku gazowym lub ciekłym bogatym w Cl. Podobny do minerału mayenitu (Ca₁₂Al₁₄O₃₃) (mayenit jest ważnym składnikiem wylewowych skał wulkanicznych i szlachetnych cementów portlandzkich ). Nazwa na cześć amerykańskiego mineraloga Adriana Brearleya, nota bene kolegi Alexandra Krota od którego nazwiska nazwę wziął minerał krotyt.

[publikacja: Brearleyite, Ca₁₂Al₁₄O₃₂Cl₂, a new alteration mineral from the NWA 1934 meteorite]

breunneryt (breunnerite)

Element szeregu izomorficznego magnezyt (MgCO₃)-syderyt (FeCO₃). Odmiana magnezytu żelazowego o zawartości FeCO₃ 5–30%. Występuje w chondrytach węglistych CI i ciemnych inkluzjach chondrytów CR. Patrz → magnezyt. {Fig – szereg izomorficzny}.

brezinait (brezinaite)

Siarczek chromu (Cr,Fe,V,Ti,Mn)S₄. Występuje w aubrytach i ureilitach; w anomalnych meteorytach żelaznych. Tworzy mikroskopijne wrostki w stopie Fe-Ni. Stwierdzony w ataksycie Tucson.

  [Opisany] Tucson Ring (ATAX).

  Nie stwierdzony na Ziemi. Nazwa na cześć Aristidesa Breziny – austriackiego badacza meteorytów, dyrektora Natural History Museum w Wiedniu (Naturhistorisches Museum Wien).

brianit (brianite)

Bezwodny fosforan; Na₂CaMg(PO₄)₂. Bardzo rzadki składnik fazy fosforanowej w meteorytach żelaznych, w których był zidentyfikowany po raz pierwszy. W meteorytach występują wyłącznie fosforany trzeciorzędowe (PO₄³⁺). Opisany w meteorycie Dayton (IAB sLH). Tworzy drobne blaszkowate struktury. Występuje też w meteorycie Morasko. Brianit jako trzeciorzędowy fosforan w składzie mający metal alkaliczny jest lekko rozpuszczalny w wodzie. Patrz → farringtonit.

  Nazwa na cześć Briana H.Masona – amerykańskiego badacza meteorytów.

bronzyt (bronzite) 

Minerał krzemianowy z grupy piroksenów rombowych; (Mg,Fe++)₂Si₂O₆. Główny składnik skał magmowych i meteorytów. Pośredni element szeregu izomorficznego enstatyt-ferrosilit (bronzyt 10–30mol.% Fe₂Si₂O₆). W skałach ziemskich nazwa bronzyt nie jest już używana. Patrz → pirokseny.

  Podstawowy składnik matriks chondrytów zwyczajnych typu H (stąd chondryty bronzytowe – przestarzała nazwa chondrytów typu H składających się z oliwinów i bronzytu) oraz ziarnistych skupień krzemianowych w lodranitach. Bronzyt jest również ważnym składnikiem howardytów.

buchwaldyt (buchwaldite)

Bezwodny fosforan NaCa[PO₄]. Tworzy drobne wrostki wielkości 40 mikrometrów w inkluzjach troilitu. Współwystępuje z chromitem. Stwierdzony w meteorycie Cape York oraz w Morasko. Buchwaldyt jako trzeciorzędowy fosforan mający w swoim składzie sód (metal alkaliczny) jest dosyć dobrze rozpuszczalny w wodzie.  W meteorytach występują wyłącznie fosforany trzeciorzędowe (PO₄³⁺).

  Nie stwierdzony na Ziemi. Nazwa na cześć Vagn Fabiusa Buchwalda – duńskiego badacza meteorytów żelaznych.

buseckite

Nowy minerał odkryty w meteorycie Zakłodzie (i innych niezgrupowanych bogatych w enstatyt achondrytach). Siarczek podobny do wurcytu (wurtzite) z dominującym udziałem żelaza. Występuje w postaci rozproszonych nieregularnych do subhedralych kryształów (o średnicy 4-20 μm) wzdłuż granic dwu lub więcej ziaren: enstatytu, plagioklazu, troilitu, trydymitu, kwarcu i sinoitu. Buseckite jest czarny w świetle rozproszonym oraz lekko matowy i szarobrązowy w świetle przechodzącym. Fotografie buseckite: photo1 | photo2.

  Nazwany na cześć prof. Petera Buseck z ASU, geochemika i mineraloga.

  [Publikacja: Buseckite, (Fe,Zn,Mn)S, a new mineral from the Zakłodzie meteorite] • mindat.org: buseckite

bytowit (bytownite)

Minerał z grupy plagioklazów (skaleni sodowo-wapniowych), szereg albit–anortyt (Ab₃₀An₇₀). Istotny składnik EUC, HOW i mezosyderytów, w niewielkich ilościach występuje w diogenitach. W eukrytach tworzy wydłużone ziarna tkwiące w pigeonitowo-augitowym matriks. Patrz → plagioklazy.

Cc

(Ca-monoaluminate)

Minerał wapnia (CaAl₂O₄) obserwowany tylko w inkluzjach CAI meteorytów węglistych typu CH.

carlsbergit (carlsbergite)

Azotek chromu; CrN. Twardość >7, gęstość 5,9, jasnoszary z odcieniem różowo-fioletowym, metaliczny. Występuje w meteorytach żelaznych (opisany w meteorycie Cape York – Agpalilik). Tworzy tabliczkowate kryształy (do 30 mikrometrów) w lamelkach kamacytu. Azotki (węgliki, fosforki i krzemki) są minerałami rzadko występującymi na Ziemi, przeważnie spotyka się je w meteorytach. Inne azotki zidentyfikowane w meteorytach to: osbornit (TiN) i sinoit (Si₂N₂O).

  Nazwa związana z piwem marki Carlsberg – Fundacja Carlsberg wspierała badania i cięcie meteorytu Agpalilik.

  [Opisany] Cape York (IIIAB).

caswellsilverit (caswellsilverite)

Siarczek sodowo-chromowy; NaCrS₂. Minerał wykryty w chondrytach enstatytowych i achondrytach enstatytowych (Zakłodzie jest klasyfikowane jako achondryt enstatytowy anomalny). Znaleziony również w benkubinicie Gujba*.

celsian (Cn lub Cs) (celsian)

Minerał z grupy skaleni barowych (Ba-skalenie) Ba[Al₂Si₂O₈]. Występuje jako faza akcesoryczna w angrytach; w CAI; w meteorytach księżycowych (lunarytach). Skalenie barowe są mało rozpowszechnione w przyrodzie, nie spotyka się czystego celsianu, często jest mieszaniną z ortoklazem i albitem. Sam też bywa dodatkowym składnikiem plagioklazów.

  Nazwa na cześć A.Celsiusa, szwedzkiego badacza natury i astronoma.

chalypit (chalypite)  

Węglik żelaza; Fe₂C. Współwystępuje z cohenitem w meteorytach żelaznych, w postaci wrostków. Minerał słabo poznany – prawdopodobnie jest to cohenit?! Patrz → cohenit i haxonit.

chaoit (chaoite)

Heksagonalna odmiana diamentu. Występuje w ureilitach. Wiązany z miejscami spadku meteorytów, jako produkt metamorfizmu szokowego. Patrz → diament. Czarny, nieco twardszy od grafitu (~1–2).

  [Opisany] Haverö (URE).

chladniit (chladniite)

Minerał z grupy fosforanów. Zidentyfikowany po raz pierwszy w 1994 roku (publikacja: AmMin), jako małe ziarno w meteorycie żelaznym Carlton typu IAB-sLM [MBD] (znaleziony również w lodranicie antarktycznym GRA 95209 [MBD]). Minerał otrzymał nazwę na cześć twórcy meteorytyki Ernsta Florensa Friedricha Chladniego. Fotografia ziarna chladniitu w meteorycie Carlton.

chromit (chromite)

Tlenek Cr-Fe, grupa spineli; FeCr₂O₄ (w zasadzie FeO Cr₂O₃). Minerał znajdowany w wielu meteorytach (lecz w małych ilościach). W chondrytach zwyczajnych występuje niemal zawsze w ilościach do kilku procent. W chondrytach część jonów Fe w członie FeO może być zastępowana przez jon Mg (szereg chromit-megnezjochromit). W ziemskim chromicie, przy "nadmiarze" jonów Fe, może zachodzić wymiana części jonów Cr³⁺ na jony Fe³⁺! Takiej sytuacji nie zaobserwowano w chromitach meteorytowych.

  Minerał pierwotny i jako produkt wietrzenia meteorytów. Występuje w chondrytach zwyczajnych typu 4-6 i w ich achondrytowych klastach. Stosowany jako minerał wskaźnikowy w podziale chondrytów zwyczajnych na typy petrograficzne 3.0-3.9. Stwierdzony w mezosyderytach i pallasytach. W akapulkoitach i lodranitach. W małych ilościach w brachinitach, ureilitach i HED. W rumuruitach wraz z magnetytem i troilitem jest głównym składnikiem ciemnych okruchów. Śladowe ilości stwierdzono w chassignitach. Spinele są istotnym składnikiem bazaltów mórz księżycowych. Stwierdzono jego obecność w meteorycie Pułtusk*, Święcany i Krupe. Drobne inkluzje chromitu spotyka się w australitach. Na Ziemi minerał zasadowych skał magmowych, występuje w nich z oliwinem lub minerałami serpentynowymi. Minerał o bardzo dużym współczynniku załamania światła 2,070.

  [Opisany] Pułtusk* (H5).

  Minerał rejestrowany w spektroskopii Mössbauera; patrz → Metoda 4M (4M method).

chryzotyl (chrysotile)

Nazwa podgrupy serpentynitów magnezowych. Patrz → klinochryzotyl.

coesyt (coesite)

Wysokociśnieniowa forma krzemionki SiO₂. Tworzy drobne wydzielenia w szkliwach z kraterów meteorytowych (występuje np. w kraterze Canyon Diablo). Tworzył się tam w wyniku przekrystalizowania kwarcu w wyniku wysokiego ciśnienia i wysokiej temperatury, podobnie jak inna wysokociśnieniowa odmiana kwarcu – styszowit – nie występuje w skałach ziemskich (patrz notka niżej), ich występowanie zawsze jest związane z miejscami spadku meteorytów. Stopień zastępowania kwarcu coesytem nie przekracza zwykle ułamka procenta, jednak w niektórych szkliwach brekcji impaktowych zawartość coesytu dochodzi do 25%. Inkluzje coesytu napotykano w australitach i szkle Darwina. Patrz → kwarc i szkliwa.

Notka: coesyt znaleziono w niektórych głównych łańcuchach górskich Ziemi, gdzie bardzo głęboko położone skały zostały wydźwignięte wysoko.

cohenit (cohenite)

Minerał, węglik Fe-Ni-Co; (Fe,Ni,Co)₃C. Spotykany jako dodatkowy składnik w licznych meteorytach żelaznych (typu IAB) i oktaedrytach gruboziarnistych z <7wt.% Ni (duże skupiska kryształów cohenitu występują w meteorytach Morasko i Toluca). W ureilitach i chondrytach enstatytowych EH, w chondrytach węglistych CO. W chondrach i matriks chondrytów zwyczajnych. Tworzy zwarte skupienia lub kryształki w formie tabliczkowej lub płytkowej, rozmieszczone w charakterystyczne „jodełki”. Bardzo kruchy. Na powietrzu pokrywa się jasnobrunatnymi lub złocisto-żółtymi nalotami. Cohenit po raz pierwszy opisany został w meteorycie żelaznym Magura przez E. Weinschenka w 1889 roku, nazwa na cześć niemieckiego badacza meteorytów Emila Cohena.

  Cohenit w metalurgii nazywany jest cementytem.

  Węgliki (azotki, fosforki i krzemki) są minerałami rzadko występującymi na Ziemi, przeważnie spotyka się je w meteorytach. Inne węgliki spotykane w meteorytach to haxonit ((Fe,Ni)₂₃C₆), chalypit (Fe₂C) i moissanit (alpha-SiC). Na Ziemi cementyt stanowiący składnik stali jest identyczny z cohenitem.

  Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures)

  [Opisany] Morasko (IAB MG), Magura (IAB MG), Toluca (IAB sLL).

cronstedtyt (cronstedtite)

Minerał z grupy serpentynitów (serpentyn żelazawo-żelazowy); Fe₄Fe₂[(OH)₈Fe₂Si₂O₁₀]. Występuje w chondrytach węglistych – w matriks, chondrach i CAI. Występuje razem z ferroantygorytem i greenalitem. Patrz → antygoryt.

czochralskiit (czochralskiite, ros. чохралскиит)

Minerał (fosforan) odkryty w meteorycie Morasko w 2015 roku przez zespół badaczy: Łukasz Karwowski, Ryszard Kryza, Andrzej Muszyński, Joachim Kusz, Katarzyna Helios, Piotr Drożdżewski i Evgeny V. Galuskin. W 2013 roku zespół prof. Karwowskiego odkrył i opisał inny nowy minerał znaleziony w meteorycie Morsko, moraskoit.

  Czochralskiit jest bardzo rzadkim minerałem (stwierdzono go tylko w trzech próbkach). Występuje w nodulach krzemianowo-grafitowo-siarczkowych meteorytu żelaznego Morasko. Tworzy agregaty ksenomorficznych^*) ziaren z pojedynczych kryształów o rozmiarach 0,1-0,5 mm. Zawiera małe inkluzje i większe ziarna merrillitu. Całość jest otoczona przez brianit i grafit.

  Minerał nazwany na cześć polskiego chemika Jana Czochralskiego, wynalazcy m.in. metody wytwarzania monokryształów krzemu (zwanej metodą Czochralskiego). Według polskiej pisowni poprawna nazwa minerału to czochralskiit, ale w internecie można spotkać również pisownię czochralskit.

  Typ krystalograficzny: orthorhombic, Pnma; kod: IMA No. 2015-011.

[Opisany] Morasko (IAB MG). Zobacz → obraz czochralskiitu z mikroskopu elektronowego.

* Ksenomorfizm – za Wikipedią: występowanie minerałów w postaci kryształów o symetrii nie odpowiadającej ich budowie wewnętrznej. Minerał, który krystalizował z magmy jako jeden z ostatnich i nie mógł swobodnie rozwinąć swoich kryształów, musiał dostosować swój kształt do wolnych przestrzeni i kryształów minerałów, które wykrystalizowały wcześniej. Postać kryształów ksenomorficznych jest dopasowana kształtem do minerałów sąsiadujących.

czukanowit (chukanovite)

Węglan, minerał wtórny opisany w meteorycie Dronino. Produkt wietrzenia żelaza w meteorytach żelaznych. W opisie jego występowania w meteorycie Morasko (Muszyński, Karwowski) zasugerowano, że faza ta przechodzi w goethyt. Pseudomorfozy czukanowitu po kamacycie wykazują łupliwość romboedryczną będącą pozostałością po liniach Neumana.

  Minerał nazwany na cześć rosyjskiego fizyka i mineraloga Nikity V. Chukanov.

  Typ krystalograficzny: układ jednoskośny (monoclinic).

[Opisany] Dronino (ATAX ung.), Morasko (IAB MG).

Dd

daubréelit (daubréelite)

Siarczek Fe-Cr; FeCr₂S₄. Znajduje się jego małe ilości w wielu meteorytach. Występuje w met. żelaznych typu IAB i IVA, śladowe ilości daubréelitu spotyka się często w heksaedrytach; w aubrytach i chondrytach enstatytowych; w chondrytach węglistych CR i kakangaritach. Tworzy mikroskopijne wrostki w troilicie. Wykryty w meteorytach Morasko, Jankowo Dolne i Przełazy [Karwowski]. Po raz pierwszy opisany w meteorycie Bolsom de Mapini (Coahuila?!?!, a może chodzi o Chupaderos – 14 i 6 tonowe olbrzymy IIIAB).

  [Opisany] Morasko (IAB MG), Jankowo Dolne, Przełazy (IAB MG).

  Nie występujący w ziemskich skałach. Nazwa na cześć Francuza Gabriela A.Daubrée.

diament (diamond)

Odmiany diamentu występujące w meteorytach to (nano)diamenty, diament-2H (lonsdaleit) i chaoit. Nanodiamenty najczęściej spotykamy w ureilitach, gdzie występuje w wydzieleniach grafitu w szczelinach pomiędzy kryształami oliwinu i piroksenu (ziarna diamentu mogą stanowić do 1% masy meteorytu). Diament w innych meteorytach jest prawdopodobnie pozostałością z pierwotnego obłoku sprzed powstania Układu Słonecznego – mocno rozproszony i o submikroskopowej wielkości – mógł powstać podczas wybuch bliskiej supernowej.

  W spektroskopii ramanowskiej monokrystaliczny, czysty diament ma przesunięcie 1332 cm^–1.

diopsyd (Di) (diopside)

Minerał z grupy piroksenów – klinopiriksenów; szereg izomorficzny diopsyd–salit–ferrosalit–hedenbergit [wykres]. Występuje w chondrytach zwyczajnych H typu 4-6, w chondrytach węglistych, enstatytowych i kakangaritach; w aubrytach i HED; w trudnotopliwych inkluzjach meteorytów kamiennych; nietypowych meteorytach żelaznych i skałach lądów księżycowych. Razem z oliwinem stanowi główny składnik naklitów (75%). Wykryty w Pułtusku*, Święcanach i Krupe [Karwowski]. Na Ziemi jest powszechnym minerałem skał metamorficznych bogatych w wapń (amfibolity), natomiast jest rzadko spotykany w skałach magmowych. Więcej → pirokseny.

  [Opisany] Pułtusk* (H5).

  Ładną inkluzję zielonego diopsydu (?) znalazł Marcin Cimała w chondrycie zwyczajnym L3.5 NWA 10297 (fotografia inkluzji).

djerfischeryt (djerfisherite)

Siarczek; oliwkowy, półmetaliczny. Występuje w chondrytach enstatytowych EH i aubrytach (tworzy zielono-brunatne ziarna do 0,4 mm). Po raz pierwszy opisany w meteorytach Kota Kota, Pena Blanca Spring* i St. Marks.

dolomit (dolomite)

Występuje w meteorytach jako minerał wtórny – skutek wietrzenia. Stwierdzony w matriks chondrytów węglistych CM i CI (w chondrycie węglistym Ivuna* tworzy doskonale wykształcone kryształy), gdzie jest minerałem pierwotnym!!

Ee

edscottit (edscottite)

Węglik żelaza o wzorze Fe5C2. Wcześniej wiadomo było, że występuje podczas wytopu żelaza, ale w 2019 roku został zidentyfikowany jako występujący w przyrodzie, gdy został odkryty w australijskim meteorycie żelaznym Wedderburn (IAB-sLH). Zawiera on ok. 23% wag. niklu. Nazwa minerału na cześć Edwarda R.D. Scotta z uniwersytetu na Hawajach, słynnego kosmochemika i badacza meteorytów żelaznych.

  [Opisany] Wedderburn (IAB-sLH).

enstatyt (En) (enstatite)

Minerał z grupy piroksenów (ortopiroksenów). Skrajne ogniwo szeregu enstatyt–ferrosilit (w szeregu tym występuje również bronzyt i hipersten) [wykres]. Występuje w chondrach i matriks chondrytów zwyczajnych, chondrytów enstatytowych (jest ich podstawowym składnikiem), węglistych i kakangaritach. W nietypowych meteorytach żelaznych i typu IVA; w mezosyderytach. W skałach lądów księżycowych; w aubrytach (gdzie tworzy duże pokruszone kryształy o długości do 10 mm), ureilitach i meteorytach HED. Szereg izomorficzny enstatyt–ferrosilit jest inaczej definiowany dla skał ziemskich, a inaczej dla meteorytów. Dla skał ziemskich do 50% cząsteczki ferrosilitowej to enstatyt dalej to już ferrosilit, nie stosuje się określeń bronzyt i hipersten. Patrz: pirokseny. W płytce cienkiej ma szarą barwę I rzędu przy XP. Czysty enstatyt jest odporny na działanie kwasów, odporność ta maleje wraz ze wzrostem zawartości FeO.

  [Opisany] Zakłodzie (E-ach-u).

epsomit (epsomite)

Uwodniony siarczan magnezu; MgSO₄·7H₂O. Minerał wtórny, bardzo dobrze rozpuszczalny w wodzie. Bezbarwny, różowy, zielonawy, szklisty, jedwabisty lub ziemisty. Przeświecający lub przeźroczysty. Łupliwość doskonała. Występuje jako główny składnik żyłek siarczanowych w chondrytach węglistych typu CI (Orgueil*).

Ff

fajalit (Fa) (fayalite)

Minerał z grupy oliwinów bogatych w żelazo. Skrajne ogniwo szeregu izomorficznego fajalit (Fa)–forsteryt (Fo). Razem z piroksenami główny składnik meteorytów. Występuje w chondrytach i meteorytach żelazno-kamiennych. Oliwiny bogate w magnez (Fa_15-40) są podstawowym składnikiem matriks i chondr chondrytów. W meteorytach pochodzących z bazaltów mórz księżycowych fajalit jest bogaty w Mg (Fa₂₀) z domieszką Cr, w pozostałych bazaltach księżycowych skład fajalitu jest zmienny (Fa_20-70); rzadki w gabrach anortozytowych. Występuje w SNC. Często w literaturze zamiast określeń fajalit/forsteryt używa się określenia oliwin! Patrz: oliwiny. Więcej → O żelazie jako składniku minerałów w meteorytach; → Krzemian (Silicates).

farringtonit (farringtonite)

Występuje w niektórych pallasytach. Współwystępuje z oliwinem. Tworzy duże krystaliczne wtrącenia w stopie Fe-Ni. Inny bezwodny fosforan wykryty w pallasytach to stanfieldyt (Ca₄Mn₃Fe₂(PO₄)₆ – tworzy nieprawidłowe ziarna do 1 mm i cienkie żyłki w szczelinach) – np. w pallasytach Estherville, Santa Rosalia, Albin, Finmarken, Imilac. Inne bezwodne fosforany, ale występujące tylko w meteorytach żelaznych typu IAB, to brianit (Na₂CaMg(PO₄)₂ – tworzy drobne blaszkowate struktury) i panethyt (Na₂(Mg,Fe)₂(PO₄)₂ – tworzy drobne ziarna). Brianit, farringtonit, panethyt i stanfieldyt nie występują w ziemskich skałach. W meteorytach występują wyłącznie fosforany trzeciorzędowe (PO₄³⁺).

  Nazwa na cześć Olivera C. Farringtona badacza meteorytów i kustosza zbiorów muzeum historii naturalnej w Chicago.

  [Opisany] Albin (PAL MG), Estherville (MES), Finmarken (PAL MG), Imilac (PAL MG), Santa Rosalia (PAL MG).

fassait (fassite)

Dawna nazwa klinopiroksenu bogatego w wapń i tytan; właściwa nazwa augitu. Fassait jest przedstawicielem augitów szczególnie bogatych w Ca i Mg. Od diopsydu różni go duża zawartość Al₂O₃ (7–16wt%) przy stosunkowo niewielkiej zawartości Fe₂O₃ i TiO₂. Odporny na działanie kwasów.

ferrosilit (Fs) (ferrosilite)

Minerał z grupy piroksenów, ortopiroksenów (piroksenów rombowych). Skrajne ogniwo szeregu izomorficznego enstatyt (En)–ferrosilit (Fs). Występuje w chondrytach zwyczajnych. Nie stwierdzony na Ziemi w czystej postaci. Szereg izomorficzny enstatyt–ferrosilit jest inaczej definiowany dla skał ziemskich, a inaczej dla meteorytów. Dla skał ziemskich do 50% cząsteczki ferrosilitowej to enstatyt dalej to już ferrosilit, nie stosuje się określeń bronzyt i hipersten. Więcej → pirokseny.

florenskyit (florenskyite)

Fosforek żelaza i tytanu, domieszkowany niklem. Kilkunastomikronowe inkluzje tego minerału wykryto w 2000 r. w chondrycie węglistym typu Renazzo CR2 Kaidun*. Meteoryt ten spadł 3 grudnia 1980 roku w pobliżu (na terenie?!) radzieckiej bazy wojskowej w pobliżu Al-Khuraybah w Jemenie Południowym!! Znaleziono jeden ok. 2 kg okaz w małym dołku. Minerał nazwany na cześć rosyjskiego geochemika i planetologa Кирилл Павлович Флоренский, twórcy Vernadsky Institute of Geochemistry and Analytical Chemistry of Russian Academу of Sciences.

  [Opisany] Kaidun* (CR2); stwierdzony (niepotwierdzone) w pokładach żużli po pożarach hałd węgla w: Kruszewski et al., (2012), What have meteorites to do with coal fires? A case of Upper and Lower Silesian Basins, Mineralogia Special Papers, 40, 2012, s. 28-30.

forsteryt (Fo) (forsterite)

Minerał z grupy oliwinów bogatych w magnez. Ciągły szereg izomorficzny fajalit (Fa)–forsteryt (Fo). Występuje w matriks i chondrach meteorytów kamiennych. Składnik trudnotopliwych inkluzji CAI. Oliwiny w bazaltach mórz księżycowych mają skład Fa₂₀ z domieszką chromu (wyższą niż w oliwinach ziemskich), w pozostałych bazaltach z Księżyca mają skład zmienny (Fa_20-70). Rzadziej obecny w gabrach anortozytowych. Śladowe ilości forsterytu wykryto w meteorycie Zakłodzie [Karwowski]. Więcej → oliwiny.

  [Opisany] Zakłodzie (ACH en-ung).

  Uwaga: pisząc Fa₂₀ stosujemy konwencję zapisu proporcji fajalitu do forsterytu w ich szeregu izomorficznym, tzn. Fa₂₀==Fo₈₀.

Gg

gehlenit (gehlenite)

Szereg izomorficzny åkermanitu, grupa melilitu. Występuje w meteorytach żelaznych typu IIE, w trudnotopliwych inkluzjach chondrytów węglistych. Stwierdzono w Allende*. Patrz → åkermanit.

  [Opisany] Allende* (CV3.2).

gentneryt (gentnerite)  

Siarczek; Cu₈Fe₃Cr₁₁S_17(18?). Minerał wtórny. Słabo poznany. Występuje w postaci żyłek w daubréelicie meteorytu Odessa (IAB MG).

goethyt, getyt (goethite)

α-FeOOH (alpha-FeO(OH)) – tlenowodorotlenek żelaza (III) (iron oxyhydroxide); minerał wtórny, produkt wietrzenia żelaza i jego minerałów. Brunatny w różnych odcieniach, niemal czarny lub żółtawy. Rdzawe plamki widoczne na wietrzejących meteorytach to właśnie m.in. goethyt. Jest głównym składnikiem limonitu, mieszaniny mineralnej często występującej pod postacią tzw. rudy darniowej. Patrz → akaganéit i lepidokrokit. Nazwa goethyt na cześć niemieckiego poety J.W.Goethego.

  Kryształów goethytu w silnie zwietrzałych okazach meteorytu Morasko → Goethite.

grafit (graphite)

Polimorficzna forma węgla. Występuje w dwóch odmianach: forma α (alfa; grafit-2H) i β (beta; grafit-3R), mających identyczne właściwości. Syntetyczny grafit jest tylko w formie α, natomiast naturalny zawiera ponad 30% odmiany β. Formy te mogą przechodzić w siebie pod wpływem temperatury (β→α) i oddziaływań mechanicznych (α→β).

  Grafit jest najpopularniejszy w meteorytach żelaznych jako minerał pierwotny w paragenezie z troilitem. Występuje w akapulkoitach i lodranitach; w chondrytach enstatytowych i w niewielkich ilościach w ureilitach i meteorytach żelazno-kamiennych. Może też mieć pochodzenie presłoneczne. Jajowatego kształtu nodule grafitowe spotykane w meteorytach mają często otoczki taenitowe lub szrajbersytowe wytrącone z ochładzających się i krystalizujących nodul. Popularny w nodulach Canyon Diablo (nodule często poprzecinane żyłami stopu Fe-Ni; zawierają mikroskopijne diamenty), Odessy, Toluca (zdarzają się nodule 2×3 cm). W niektórych chondrytach węglistych tworzy małe ziarna rozproszone w matriks. W meteorytach Youndegin, Canyon Diablo i Morasko stwierdzono występowanie cliftonitu – pseudomorfozy grafitu po minerale o regularnych kryształach, być może diamencie. Taenitowa otoczka bardzo wydajnie chroni nodule przed wietrzeniem.

  [Opisany] Canyon Diablo (IAB MG), Morasko (IAB MG), Toluca (IAB sLL).

graftonit (graftonite)

Fosforan. Stwierdzony w meteorycie żelaznym Wiley (IIC). Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja.

greenalit (greenalite)

Minerał z grupy serpentynów (serpentyn żelazawo-żelazowy); (Fe,Fe)_4-6[(OH)₈Si₄O₁₀]. Wraz z ferroantygorytem i cronstedtytem jest podstawowym składnikiem matriks chondrytów węglistych. Patrz → antygoryt.

grossmanit (grossmanite)

Niesklasyfikowany krzemian z grupy klinopiroksenów wapniowych. Małe, kilkumikronowe fragmenty tego minerału odkryto w meteorycie Allende* w inkluzjach CAI. Więcej: [photo][abstract][abstract][info]

  Nazwa minerału na cześć profesora kosmochemii Lawrenca Grossmana.

grossyt (grossite)

Tlenek Al-Ca; CaAl₄O₇. Minerał znajdywany w inkluzjach CAI chondrytów węglistych typu CV, CO, CM i z klanu CR-CH-CB. Na Ziemi bardzo rzadki – znaleziony w wapieniach.

Hh

halit (halite)

NaCl – popularna sól kuchenna. W meteorytach występuje w przerostach z sylwinem (KCl). Znaleziony w chondrytach węglistych i aubrytach. W meteorycie Zag* występują liczne kryształki halitu (wielkości 0,5–3 mm, niekiedy prawidłowo wykształcone) o barwie ciemnoniebieskiej lub purpurowej. Minerał bardzo łatwo rozpuszczalny w wodzie, stąd późno zidentyfikowany w meteorytach – płytki i szlify z meteorytów przygotowuję się niemal zawsze z użyciem wody, która wypłukuje halit z próbki! Często kryształy halitu mają zabarwienie spowodowane niedoskonałością sieci krystalicznej (defekty) wywołane naturalną promieniotwórczością sąsiednich minerałów i promieniowaniem kosmicznym.

  [Opisany] Zag* (H3-6), Monahans (1998)* (H5).

  Zobacz → kryształy halitu i znajdowane w nich inkluzje.

hapkeit (hapkeite)

Krzemek żelaza Fe₂Si. Minerał odkryty w meteorycie księżycowym (lunaryt) Dhofar 280.

haxonit (haxonite)

Węglik Fe-Ni; (Fe,Ni)₂₃C₆. Znajdywany w meteorytach żelaznych i chondrytach węglistych. Tworzy wydłużone tabliczkowe kryształki do 1 mm, współwystępuje z kamacytem i cohenitem. Spotykany w Canyon Diablo i Toluca. Zidentyfikowany również jako minerał wtórny w chondrycie Semarkona*, gdzie wypełnia pustki, lecz prawdopodobnie powstał jeszcze na ciele macierzystym tego meteorytu.

  W meteorytach żelaznych stwierdzono występowanie jeszcze innego węglika żelaza – chalypitu (Fe₂C), współwystępujący z cohenitem. Haxonit i chalypit nie występują na Ziemi. Minerał otrzymał nazwę dla uczczenia brytyjskiego metalurga Howarda J. Axona, który badał m.in. destrukcję figur Widmanstattena w meteorytach żelaznych w wyniku ogrzewania w laboratorium. Podarował on swoją kolekcję meteorytów Muzeum Manchesteru.

  [Opisany] NWA 1756 (LL3.10), Semarkona* (LL3.0).

heazlewoodyt (heazlewoodite)

Ni₃S₂ rzadki minerał. Ubogi w siarkę siarczek niklu. Znajdywany na Ziemi w zserpentynizowanych dunitach. Gęstość 5,82, twardość 4, Strunz II/B.12-40. Krystalizuje w formie trygonalnych kryształów. Połysk metaliczny. Znajdywany m.in. w chondrytach węglistych typu CV. Minerał wtórny.

  Heazlewoodyt został opisany po raz pierwszy w 1896 roku w Heazlewood na Tasmanii.

hedenbergit (hedenbergite)

Minerał z grupy piroksenów – klinopiriksenów, szereg izomorficzny diopsyd–salit–ferrosalit–hedenbergit. Występuje w chondrach i matriks chondrytów węglistych CV; w trudno topliwych inkluzjach CAI. Spotykany w meteorytach kamienno-żelaznych. Więcej → pirokseny.

  Nazwa na cześć szwedzkiego mineraloga M.A.L. Hedenberga.

heideit (heideite)

Siarczek; (Fe,Cr)_1+x(Ti,Fe)₂S₄. Minerał bardzo rzadki, opisany w meteorycie Bustee (AUB). Współwystępuje z alabandytem żelazowym i enstatytem. Patrz → alabandyt.

hercynit (hercynite) 

Tlenek; Fe²⁺Al₂O₄. Minerał bardzo rzadki, opisany m.in. w meteorytach Bursa* (L6), Lancé* (CO3), NWA 6286. Współwystępuje z chromitem.

Minerał rejestrowany w spektroskopii Mössbauera; patrz → Metoda 4M (4M method).

hibonit (hibonite)

(Ca,ziemie rzadkie)O·6(Al,Fe,Ti)₂O₃. Tworzy kryształy o strukturze heksagonalnej. Spotykany w chondrytach węglistych (Murchison*, Allende*) w których wraz ze spinelem i korundem tworzy liczne mikroskopijne wrostki rozproszone w matriks. Spotykany w inkluzjach CAI. Presolarne ziarna w meteorytach prymitywnych zawierają często hibonit. Badania izotopowe gazów zawartych w hibonitcie wskazują, że są one starsze od Układu Słonecznego – przypuszczalnie są one efektem kondensacji materii wyrzuconej z pobliskiego czerwonego olbrzyma. Normalnie kryształy hibonitu mają barwę brązową, ale zaobserwowano inkluzje hibonitu barwy „niebieskiej”. Barwa to jest spowodowana jonami Ti⁺³ pojawiającymi się w środowisku redukcyjnym. Przykłady „niebieskich” ziaren hibonitu znaleziono w chondrycie węglistym Tanezrouft 082 (CM2) (photo; info. Z.Gabelica), Murchison* (photo) i w bencubbinicie Isheyevo (CB3_b) (photo; info. Jeff Kuyken). [Isheyevo]

  Jest bardzo rzadki, ale znaleziono go w mocno zmetamorfizowanych skałach na Madagaskarze. W meteorytach występują również inne niebieskie kryształy, ale są to kryształy halitu.

Źródła – Phys.org: Blue crystals in meteorites show that our Sun went through the 'terrible twos'

hipersten (hypersthene)

Minerał z grupy piroksenów, ortopiroksenów (Fe,Mg)₂[Si₂O₆]. Element szeregu izomorficznego enstatyt (En)–ferrosilit (Fs) o składzie En_70-50Fs_30-50. Podstawowy składnik chondrytów zwyczajnych typu L (ich przestarzała nazwa – chondryty oliwinowo-hiperstenowe), diogenitów i krzemianowego wypełnienia w mezosyderytach. W skałach ziemskich nazwa hipersten nie jest już używana. Więcej → pirokseny, bronzyt.

Ii

icosahedrite 

Jedyny sklasyfikowany minerał o strukturze kwazikryształu (quasikrystal).

Icosahedrite – naturalny minerał o strukturze kwazikryształu znaleziony w 2009 roku na dalekiej Syberii w próbkach skał nad rzeką Khatyrka. Stop Al o składzie Al₆₃Cu₂₄Fe₁₃ i symetrii kryształu dzięsięcikrotnej (decagonal symmetry). Minerał ten został odkryty we fragmentach meteorytu Khatyrka, chondrycie węglistym typu CV3. W 2011 roku wyruszyła na Syberię kolejna wyprawa w poszukiwaniu większej ilości icosahedritu. Po przeszukaniu setek kilogramów glin znaleziono dalsze fragmenty meteorytu. W sumie to kilkanaście fragmentów o sumarycznej wadze nie więcej niż 0,1 grama! Ich rozmiar nie przekracza 1 mm!

  W wyniku dalszych badań meteorytu Khatyrka znaleziono w nim kolejne ziarno innego kwazikryształu o dziesięciokrotnej symetrii i wzorze chemicznym Al₇₁Ni₂₄Fe₅. Ten kwazikryształ jest stabilny w wąskim zakresie temperatur (1120-1200 K) i musiał zostać wytworzony podczas impaktu. Znaleziono go w towarzystwie innych minerałów: nowo odkrytego steinhardtite (Al₂₈Ni₃₂Fe₃₀), ubogiego w żelazo Fe-poor steinhardtite (Al₅₀Ni₄₀Fe₁₀), trevorytu i taenitu. Oczywiście „zamieszane” są w to inkluzje CAI, które są wielkim polem nowych odkryć w mineralogii.

  [Opisany] Khatyrka (CV3); mindat.org (steinhardtite – mindat.org).

  Z powodu takich odkryć Międzynarodowa Unia Krystalograficzna (International Union of Crystallography) zmodyfikowała jakiś czas temu definicję kryształu!

iddingsyt (iddingsite)

Minerał z grupy krzemianów warstwowych (obecnie nie uważa się go za minerał, lecz za mieszaninę uwodnionych krzemianów żelaza i magnezu, będącą produktem przemiany oliwinu). W procesie iddinksytyzacji oliwinu powstaje iddingsyt – pseudomorfoza oliwinu, produkt przeobrażenia oliwinu o swoistej barwie rdzawej lub czerwonobrunatnej. Iddingsyt jest formą przejściową przemiany oliwinu w tlenki i wodorotlenki żelaza (hematytu i goethytu) – jest produktem wietrzenia meteorytów kamiennych. Oliwiny ulegając iddinksytyzacji dają iddingsyt, tak pirokseny ulegając serpentynizacji dają antygoryt, tak więc iddingsyt jest żelazową „odmianą” antygorytu.

  Iddingsyt występuje w skupieniach blaszkowych, płytkowych. Silnie dwójłomny, w płytce cienkiej wykazuje pleochroizm.

  W bombach oliwinowych z wyspy Lanzarote z archipelagu Wysp Kanaryjskich występują duże skupienia iddingsytu z oliwinami. Mamy kilka takich bomb w kolekcji, są to piękne skupiska rdzawoczerwonych kryształów [photo1 | photo2].

  Manecki [2004] nie wymienia minerału iddingsyt, zalicza go do nazw nieaktualnych! Uważa go za mieszaninę goethytu i chlorytu.

ilmenit (ilmenite)

Tlenek Ti-Fe; FeTiO₃. Tworzy mikroskopijne pręcikowe kryształki w ziarnach chromitu lub płytki będące formami odmieszania tkwiącymi w kryształach minerałów krzemianowych. Ciemniejszy od magnetytu. Minerał znajdywany w chondrytach zwyczajnych i węglistych oraz inkluzjach CAI. W niewielkich ilościach stwierdzony w eukrytach, natomiast w howardytach występuje w śladowych ilościach. Stwierdzony w mezosyderytach, m.in. w Łowiczu*; w meteorytach żelaznych. Na Księżycu jest pospolitym minerałem bazaltów mórz księżycowych (15–24vol.%) w innych odmianach bazaltów księżycowych i pokrewnych jest go znacznie mniej (stwierdzony w próbkach regolitu przywiezionego przez misję Apollo 11). Składnik skał magmowych, często towarzyszy minerałom skał magmowych i metamorficznych, np. magnetytowi lub tytanomagnetytowi. Znaleziony w meteorytach marsjańskich. Drobne ziarna ilmenitu tytanowego napotkano w szkle Pustyni Libijskiej. Ilmenit występuje też w meteorycie Łowicz* [Karwowski].

  [Opisany] Łowicz* (MES).

Kk

kalcyt (calcite)

Węglan wapnia; Ca(CO₃). W meteorytach jako minerał pierwotny i wtórny (wynik wietrzenia na Ziemi, jak i procesów chemicznych na ciele macierzystym meteorytu). W małych ilościach występuje w matriks chondrytów zwyczajnych i węglistych. W trudnotopliwych inkluzjach. W meteorytach grupy SNC (możliwe, że ma w nich pochodzenie biogeniczne?!). Minerał anizotropowy, jednoosiowy.

kamacyt (kamacite)

Stop Fe-Ni; alfa-(Fe,Ni), α-(Fe,Ni). Główny składnik meteorytów żelaznych, żelazno-kamiennych i większości meteorytów kamiennych. Podobieństwo form krystalicznych jakie tworzą żelazo i nikiel, umożliwia tworzenie wzajemnych roztworów, np. tzw. żelazo rodzime – stop w postaci alfa-(Fe,Ni), zawiera 4–7,5wt.% Ni. W zależności od warunków powstania wyróżnia się dwa rodzaje minerałów – żelazo rodzime (telluryczne) powstałe na Ziemi i kamacyt, składnik meteorytów. Roztwory/stopy o większej zawartości niklu (20–70% Ni) określa się nazwą żelazo-nikiel, który w meteorytach nosi nazwę taenit. Żelazo rodzime występuje bardzo rzadko na Ziemi. Znane jest z bazaltów na wyspie Disko (Grenlandia), gdzie znajdywano samorodki żelaza o wadze kilku ton, nadające się do przekuwania na zimno (!), występuje tam również troilit. Oraz z Putorano w Rosji.
  W metalurgii ta forma stopu żelaza, α-(Fe,Ni), nosi nazwę ferryt. Jest ona trwała w temperaturze do 911^oC, jest ferromagnetyczna i ma strukturę krystalograficzną regularną przestrzennie centrowaną (bcc, body-centered cubic).

  W oktaedrytach grube lamele kamacytu tworzą geometryczne przerosty z cienkimi płytkami taenitu, na wypolerowanych i wytrawionych słabym kwasem powierzchniach widać te formy w postaci tzw. figur Widmanstättena. To właśnie te struktury wskazują na pozaziemskie pochodzenie meteorytu. Nazwa „kamacyt” pochodzi od greckiego określenia „kamask” (καμασκ) – belka. Heksaedryty składają się niemal z czystego kamacytu. W meteorytach kamiennych występuje w postaci ziaren i większych wydzieleń. W chondrytach enstatytowych zawartość kamacytu dochodzi do 22%. W małych ilościach stwierdzony w aubrytach. Pojedyncze ośmiościenne kryształy kamacytu (do kilku cm) znajdywane są na obszarze występowania meteorytu Gibeon. Kamacyt na Ziemi nie występuje! Patrz → Metoda 4M (4M method).

  Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures)

karwowskiit (karwowskiite)

Minerał nie związany bezpośrednio z meteorytami, ale odkryty w 2023 roku fosforan, nazwany został na cześć Profesora Łukasza Karwowskiego.

 Za portalem facebook:  "Pod koniec października 2023 roku przez Komisję Nowych Minerałów, Nomenklatury oraz Klasyfikacji przy Międzynarodowej Asocjacji Mineralogicznej (CNMNC-IMA) został zatwierdzony nowy minerał KARWOWSKIIT o idealnym wzorze Ca₉Mg(Fe²⁺0.5□0.5)(PO₄)₇ (IMA2023-080). Minerał został nazwany na cześć Prof. Łukasza Karwowskiego (1945-2022) wieloletniego pracownika Uniwersytetu Śląskiego, wybitnego mineraloga, autora dwóch nowych minerałów fosforanowych odkrytych w meteorycie Morasko (moraskoit i czochralskiit). Był on także założycielem, później Prezesem i w końcu pierwszym, i jak dotąd jedynym Prezesem Honorowym Polskiego Towarzystwa Meteorytowego. List gratulacyjny od przewodniczącego CNMNC-IMA Prof. Ferdinando Bosi został wysłany 5 listopada do zespołu autorów, w skład którego wchodzą: czworo pracowników Uniwersytetu Śląskiego (E. Galuskin, I. Galuskina, J. Kusz, M. Książek) oraz Ye. Vapnik z Uniwersytetu Ben-Guriona w Israelu i G. Zieliński z PIG-PIB, Warszawa. Nowy minerał został znaleziony w Jordanii w okolicach miasta Al Qatrana i może się wydawać, że ma on niewiele wspólnego z osobą, na cześć której został nazwany. Prof. Łukasz Karwowski był jednym z najlepszych badaczy meteorytów, w szczególności fosforanów, pośród których najbardziej typowym jest niespotykany na Ziemi merrillit. Karwowskiit należy do grupy merrillitu i jest swoistym ziemskim „meteorytowym” minerałem i do tego współwystępuję z nikelfosfidem (Ni,Fe)3P, znanym do tego czasu tylko w meteorytach. Poniżej na zdjęciu z mikroskopu skaningowego są pokazane trygonalne kryształy karwowskiitu. Ciekawostką jest to, że są to pierwsze znalezione dobrze wykształcone kryształy minerału grupy merrillitu. Zdjęcie BSE karwowskiitu wykonane przez E. i I. Galuskinów."

keilit (keilite)

Siarczek (Fe,Mg); (Fe,Mg)S; zawiera niewielkie domieszki manganu, wapnia i kobaltu. Podobny do niningerytu, ale bogatszy w żelazo. Wykryty w chondrytach enstatytowych, np. Adhi Kot*, Saint-Sauveur* i Abee*, który zawiera 11,2vol.% keilitu. Występuje w Zakłodziu [Karwowski].

  [Opisany] Abee* (EH4 imb.), Adhi Kot* (EH4 imb.), Saint-Sauveur* (EH5), Zakłodzie.

klinochryzotyl (clinochrysotile)

Grupa serpentynitów magnezowych; Mg₆[(OH)₈Si₄O₁₀]. Chryzotyl występuje w postaci jednoskośnej – klinochryzotyl i rombowej – ortochryzotyl. Chryzotyl znaleziono w martiks chondrytów węglistych i inkluzjach CAI. W meteorycie Wolf Creek (IIIAB) i w jego zwietrzałych fragmentach znaleziono obok chryzotylu również produkty jego wietrzenia – népouit ((Ni,Mg)₆[(OH)₈Si₄O₁₀]) i pecorait (Ni₆[(OH)₈Si₄O₁₀]) – serpentynity magnezowo-niklowe.

klinoenstatyt (clinoenstatite)

Patrz → pirokseny. Podobnie jak enstatyt ma szarą barwę I rzędu w XP (przy skrzyżowanych polaryzatorach w mikroskopie petrograficznym), ale w klinoenstatycie występują zbliźniaczenia i skośne wygaszanie.

klinoferrosilit (clinoferrosilite)

Patrz → pirokseny.

klinopirokseny (clinopyroxenies)

Patrz → pirokseny.

korund (corundum)

Tlenek glinu; Al₂O₃. Spotykany w chondrytach węglistych (Murchison*, Allende*), tworzy w mikroskopijne wrostki w matriks i inkluzjach CAI. Skład izotopowy gazów zawartych w korundzie wskazuje, że jest on starszy od Układu Słonecznego. Drobne inkluzje korundu stwierdzono w australitach. Patrz → hibonit.

kosmochlor (kosmochlor)

Minerał z grupy piroksenów, szereg jadeitu; NaCr[Si₂O₆]. Występuje w chondrytach zwyczajnych typu 4-6. W meteorytach żelaznych (Toluca, Coahuila, Morasko i Canyon Diablo). Tworzy kryształki i ziarna wielkości do 5 mm w towarzystwie daubréelitu, współwystępuje z cliftonitem i troilitem. Piękny minerał jubilerski, jednak w meteorytach jego kryształy są bardzo małe. Nazwa od greckiego chloros (χηλωρωσ) – zielony. Dawna nazwa ureyit (ureyite). Znany na Ziemi tylko z jednej lokalizacji w Birmie, okazy są drogie, ale nie są ładne [Karwowski].

  [Opisany] Canyon Diablo (IAB MG), Coahuila (IIAB HEX), Morasko (IAB MG), Toluca (IAB sLL).

krinowit (krinovite)

Krzemian; Na₂Mg₄Cr₂[Si₆O₂₀]. Zielony, przeświecający. Tworzy drobne wrostki (do 0,2 mm) w nodulach grafitowych meteorytów żelaznych. Stwierdzony w meteorytach: Canyon Diablo, Wichita County i Youndegin, Stwierdzony również w chondrytach. Na Ziemi nie występuje. Minerał nazwany na cześć rosyjskiego badacza meteorytów E.Krinowa.

krotyt (krotite)

Trudnotopliwy minerał odkryty w chondrycie węglistym NWA 1934 typu CV. Stwierdzony w postaci małych owalnych skupień nazwanych ze względu na swój wygląd „cracked egg”. Podobny w swym składzie do minerału dmitryivanovite znalezionego w innym meteorycie węglistym NWA 470 typu CH3. Nazwa na cześć znanego mineraloga i badacza meteorytów Alexandra N. Krota. [doniesienie | publikacja | photo].

krystobalit, cristobalit (cristobalite)

Polimorficzna odmiana kwarcu. Występuje w Szkle Pustyni Libijskiej [link].

Stwierdzono małe ziarna krystobalitu w meteorycie żelaznym Carbo (IID), jako małe 0,5 mm zielone szkliste krople w jego nodulach troilitowych. Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja.

kwarc (quartz)

Dwutlenek krzemu; SiO₂. Minerał anizotropowy, jednoosiowy. Odmiany polimorficzne kwarcu: coesyt, krystobalit, lechatelieryt, melanoflogit (melanophlogite), stiszowit, trydymit.

  W meteorytach bardzo rzadki. Występuje w postaci różnych odmian polimorficznych w meteorytach żelaznych IVA, w HEDach i chondrytach zwyczajnych typu 4-6. W niewielkich ilościach spotykany w chondrytach enstatytowych i aubrytach. Drobne inkluzje kwarcu β (odmiana niskotemperaturowa) znaleziono w australitach i szkle Darwina. Odmiana kwarcu krystobalit występuje w Szkle Pustyni Libijskiej (LDG), które składa się prawie z czystego lechateliertytu. Kwarc jest obok skaleni najbardziej popularnym minerałem skałotwórczym na Ziemi, natomiast w skałach Księżyca występuje bardzo sporadycznie – co jest zasadniczą różnicą pomiędzy nimi.

  Występuje w meteorytach, jako wynik metamorfizmu szokowego. Postać w jakiej występuje kwarc w meteorytach i miejscach ich spadków to coesyt i stiszowit. Duży udział procentowy krystobalitu i trydymitu stwierdzono w nowo odkrytym achondrycie niezgrupowanym NWA 11119.

  Kwarc w meteorytach nie jest tym, który znamy ze skał ziemskich!

  [Opisany] tektyty.

Ll

larnit (larnite)

Krzemian wapnia; Ca₂[SiO₄]. Więcej → Krzemiany (Silicates).

lawrencyt (lawrencite)

Chlorek żelaza; FeCl₂. Tworzy heksagonalne tabliczkowe kryształy. Spotykany w chondrytach węglistych i próbkach skał księżycowych. W śladowych ilościach w szczelinach met. żelaznych (opisany przez Daubrée w meteorycie Tazewell). Na powietrzu szybko ulega rozkładowi przechodząc w chlorek żelaza trójwartościwego (Fe³⁺Cl₃). Zmienia przy tym barwę na zieloną a następnie na brunatną. Silnie higroskopijny. Pochłania wilgoć z powietrza znacząco przyspieszając degradację meteorytu (=żelaza w meteorytach)!!!

  [Opisany] Morasko (IAB MG), Nantan (IAB MG), Toluca (IAB sLL), Tazewell (IAB sLH).

lechatelieryt (lechatelierite)

Szkliwo krzemionkowe; SiO₂ – naturalne, bezpostaciowe szkło kwarcowe. W czystej postaci jest bezbarwne, ale często zawiera domieszki barwiące je na żółto lub szaro. Tworzy owalne ziarna o średnicy 40–90 mikrometrów. Podstawowy składnik szkliw w kraterach meteorytowych. Spotykane w szkle Darwina w postaci inkluzji o wielkości do 1 mm. Szkło Pustyni Libijskiej w całości składa się prawie z czystego lechateliertytu (98%). Na Ziemi powstaje wskutek stopienia piasków kwarcowych przy uderzeniu pioruna – fulguryty.

  Patrz → kwarc.

lepidokrokit (lepidocrocite)

(Za Wikipedią) Minerał z gromady wodorotlenków; γ-FeOOH (gamma-FeO(OH)) – tlenowodorotlenek żelaza (III) (iron oxyhydroxide). Stosunkowo pospolity, lecz słabiej rozpowszechniony od goethytu. Nazwa pochodzi z greckiego od słów gr. lepis (łuska listek) i gr. chrochis (włókno, nić) i nawiązuje do pokroju kryształów tego minerału. Ma identyczny skład jak goethyt, lecz nieco inną strukturę. Stanowi ważny składnik limonitu. Jest kruchy i przeświecający. Zwykle wykształca niewielkie kryształy, najczęściej w formie szczotek krystalicznych. Często tworzy pseudomorfozy po pirycie, hematycie i magnetycie.

  Występuje w meteorytach – minerał wtórny, produkt wietrzenia żelaza i jego minerałów. Patrz → goethyt i lepidokrokit. Więcej → Lepidocrocite.

liebenbergit (liebenbergite) 

Krzemian wyspowy, podwójny łańcuch [SiO₄]^4–. Krzemian niklowo-magnezowy. Oznaczany w analizach skrótem Li.

  Towarzyszy on oliwinom w meteorytach. Jest uwzględniany w analizach składu oliwinów, jako tzw. endmember. W analizach oliwinów na mikrosondzie przelicza się tlenki pierwiastków wchodzących w ich skład na udziały poszczególnych minerałów, tzn. udział: monticellite (Mo), forsteryt (Fo), fajalit (Fa), liebenbergite (Li), tephroite (Te).

  Przykładowy wynik analizy kryształu oliwinu w meteorycie Goronyo: Mo_0.02Fo_75.11Fa_24.31Li_0.06Te_0.49 – w klasyfikacji chondrytów zwyczajnych bierze się wartość fajalitu (Fa). Więcej → Krzemiany (silicates).

limonit (limonite)

(Za Wikipedią) Limonit (żelaziak brunatny) – bardzo drobnoziarnista lub skrytokrystaliczna mieszanina minerałów (tlenków i wodorotlenków żelaza), kiedyś uważana za odrębny minerał. Według dzisiejszych podziałów jest to rodzaj skały. Substancja bardzo pospolita, rozpowszechniona i spotykana w miejscach występowania goethytu. Podstawowym składnikiem jest goethyt i lepidokrokit.

lonsdaleit (lonsdaleite)

Heksagonalna odmiana diamentu – diament-2H. Tworzy on nieprawidłowo wykształcone, spłaszczone ziarna o wielkości 0,05–0,3 mm; czarny lub bladożółty. Lonsdaleit często spotykany jest w nodulach grafitowych, w inkluzjach grafitowych i meteorytach żelaznych (w meteorycie Canyon Diablo stwierdzono średnio 12 ziaren diamentów na 5 kg meteorytu). Stwierdzony również w chondrytach enstatytowych. Lonsdaleit powstał prawdopodobnie z grafitu w wyniku metamorfizmu szokowego w czasie spadku meteorytu (głównie metamorfizmu ciśnieniowego przy zderzeniach o ciśnieniu >13 GPa=120 milionów atmosfer). Patrz → diament. Ostatnie badania sugerują, że lonsdaleit jest twardszy od diamentu o 58%! Zatem byłaby to najtwardsza substancja w przyrodzie!?

  Kryształy lonsdaleitu wykryto również w impaktytach z kraterów Ries i Popigai. Przesunięcie ramanowskie w widmie dla kryształów lonsdaleitu wynosi 1321–1327 cm^–1 i jest różne od monokrystalicznego diamentu (1332 cm^–1).

Mm

magnetyt (magnetite)

Tlenek żelaza; Fe³⁺₂Fe²⁺O₄ (zawiera żelazo na +3 stopniu utleniania!); w meteorytach występuje w postaci (Fe²⁺,Mg)(Al,V)₂O₄. Grupa spineli żelazowych. W rumurutitach wraz z chromitem i troilitem jest podstawowym budulcem ciemnych okruchów. Znajdywany w matriks chondrytów węglistych, rozproszony w nim nadaje im szare zabarwienie. W inkluzjach CAI zawiera domieszki wanadu. Jest minerałem wskaźnikowym w chondrytach CK, w których zawiera kilka wt.% chromianu (Cr₂O₃). Znajdywany w matriks chondrytów zwyczajnych i ureilitach. Jest również produktem wietrzenia. W niewielkich ilościach występuje w naklitach (wykryte w meteorycie ALH84001 (OPX) ziarna magnetytu w węglanowych globulach były (są?) podejrzewane o biogeniczne pochodzenie). Wrostki magnetytu spotyka się także w szkliwach z kraterów meteorytowych i w tektytach, gdzie tworzy powłoki na mikroskopijnych (30–150 mikrometrów) sferulach stopu Fe-Ni. W filipinitach i indochinitach spotyka się rzadko inkluzje drobnych kryształków magnetytu. Na Ziemi składnik skał magmowych i metamorficznych, tworzy złoża rud żelaza.

  Magnetyt występuje jako minerał wtórny w skorupach obtopieniowych.

  Magnetyt bogaty w tytan – tytanomagnetyt (Ti-rich-magnetite) występuje w angrytach, SNC i inkluzjach CAI.

  [Opisany] ALH84001 (OPX).

magnezyt (magnesite)

Bezwodny węglan magnezu; Mg(CO₃). Szereg izomorficzny z syderytem (FeCO₃). Występuje w meteorytach jako minerał wtórny powstały jako wynik wietrzenia. Ale z meteorytach węglistych w postaci magnezytu żelazowego (patrz → breunneryt) jest minerałem pierwotnym, lecz w bardzo małych ilościach.

majoryt (majorite)

Purpurowy, bladożółtawobrązowy, przeświecający. Grupa granatów. Typowy minerał szokowy. Występuje w chondrytach zwyczajnych w szkliwach utworzonych w wyniku metamorfizmu wysokociśnieniowego i wysokotemperaturowego. Powstaje w stanie stałym z oliwinu lub ubogiego w wapń piroksenu w metamorfizmie szokowym. W żyłkach szokowych (shock veins) i kieszeniach stopu chondrytów w stopniu szokowym S6 tworzy kryształy osiągające 0,5-300 μm, o stosunku Mg/(Mg+Fe)=25. Stwierdzony też w meteorytach marsjańskich. Minerał nie występujący na Ziemi.

markasyt (marcasite)

Nadsiarczek żelaza(II); Fe²⁺S₂. W meteorytach występuje (razem z pirytem), jako produkt wietrzenia troilitu i pirotynu.

  Obok pirytu jest odmianą polimorficzną siarczku żelaza.

martenzyt (martensite)

Pojęcie metalurgiczne, nie mineralogiczne. Odmiana żelaza zawierająca węgiel (C 0,3–1,5%) o bardzo specyficznej substrukturze, odmiana alpha₂-(Fe,Ni). Bardzo twarda odmiana żelaza. Rzadko występuje w meteorytach, stwierdzony w meteorytach żelaznych (meteoryt Tishomingo ma w całości strukturę martenzytową), lecz martenzyt w meteorytach nie zawiera węgla. Powstaje z taenitu jako wynik termicznego metamorfizmu szokowego. Powstaje jako faza wtórna pod skorupą obtopieniową (silne nagrzanie, szybkie ochłodzenie). Stwierdzony w meteorytach Morasko i Łowicz* [Karwowski].

  [Opisany] Morasko (IAB MG), Łowicz* (MES), Tishomingo (iron-ung). Patrz → Metoda 4M (4M method)

maskelynit (maskelynite)

Glinokrzemianowe szkliwo diaplektyczne (stop plagioklazów z ortoklazem). Powstaje z plagioklazów (z domieszką ortoklazu – skalenia potasowego), przy przejściu uderzeniowej fali szokowej (o ciśnieniu większym niż 30 GPa dla oligoklazu i 26 GPa dla bytowitu). Posiada wysoką gęstość. Występuje w chondrytach zwyczajnych i enstatytowych, gdzie jest składnikiem chondr, wypełnia w nich przestrzenie pomiędzy płytkami oliwinu lub pręcikami piroksenów. Jako produkt przekształcenia plagioklazów pod wpływem metamorfizmu szokowego (ciśnienia powyżej 45 GPa) wypełnia żyły szokowe i kieszenie stopu w silnie zszokowanych chondrytach (stopień zszokowania S5). Przy wyższych ciśnieniach, ponad 75 GPa (stopień S6), maskelynit ulega całkowitemu stopieniu przechodząc w czyste plutoniczne szkliwo. Także w klastach achondrytowych chondrytów zwyczajnych. W eukrytach i howardytach. Stwierdzony w licznych SNC. Powszechny w shergottytach (po raz pierwszy wykryty w Shergotty* (SHE) przez G.Tschermacka, jako bezpostaciowe szkło o nieznanym pochodzeniu podobne w składzie do labradorytu – (Ca,Na)[(Si,Al)₄O₈]). Meteoryt marsjański Dhofar 378 (SHE) składa się w 47vol.% z maskelynitu.

  Stwierdzono występowanie maskelynitu w kraterach impaktowych (kratery Clearwater West i Manicouagan, opisane przez T.E. Buncha w 1967 roku). Wykryty w meteorycie Pułtusk*. Nazwa na cześć brytyjskiego geologa M.H.N. Story-Maskelyne.

  [Opisany] Dhofar 378 (SHE), Pułtusk* (H5), Shergotty* (SHE).

melilit (melilite)

Krzemian grupowy [Si₂O₇]^6–; w szeregu åkermanit-gehlenit (ogniwo skrajne grupy melilitu z domieszką Na). Melility (åkermanit, melilit, gehlenit) powstają w wysokiej temperaturze. Występuje w inkluzjach CAI chondrytów węglistych; w meteorytach grupy SNC. Na Ziemi są składnikami skał wapienno-krzemianowych i wapiennych bogatych w kwarc. Minerał anizotropowy, jednoosiowy.

  (Tu jest problem z definicją i opisem. Wzór chemiczny wskazuje, że jest to krzemian, ale w klasyfikacji Strunza jest zaliczony do grupy fosforanów?!? Również trudno się jednoznacznie określić, kiedy źródła piszą o melilicie jako minerale, a kiedy jako grupie minerałów szeregu melilitu ;-()

merrillit (merrillite)

Fosforan. Stwierdzony w meteorytach kamiennych i skałach księżycowych. Został również wstępnie zidentyfikowany przez prof. Łukasza Karwowskiego w meteorycie Sołtmany. Nazwa na cześć badacza meteorytów Georgea Perkinsa Merrilla. [Obrazy minerału merrillitu].

miedź rodzima (cooper)

Miedź rodzima jest minerałem akcesorycznym lecz powszechną fazą w chondrytach zwyczajnych (stwierdzono jej występowanie w >2/3 chondrytów). Jest tam minerałem pierwotnym, jak i wtórnym. Powstała w wyniku odmieszania stopów siarczkowego i metalicznego w temperaturze ok. 680^oC lub w wyniku rozpadu chalkozynu (Cu₂S) w temp. ok. 620^oC. Zwykle występuje w formie nieregularnych kryształów o rozmiarach rzędu 1–6 μm, w obszarach kontaktu kamacytu i taenitu lub w obrębie ziaren bogatego w Ni stopu Fe-Ni. Miedź rodzima w meteorytach może również zawierać inne metale w formie roztworu stałego (Fe i Ni do 1,5–3%wag.). Pierwszy o występowaniu miedzi rodzimej w meteorytach donosił T.T. Quirke w styczniowym numerze Science z 1919 roku. Zaobserwował ją w meteorycie Richardton* H5 spadłym w 1918 roku w Północnej Dakocie w USA.

  O występowaniu miedzi rodzimej w meteorycie Odessa piszą Nininger i Huss [METv3n2]. Opisują tam odkrycie nieregularnego ziarna metalicznej miedzi o wymiarach 0,3×0,4 mm w ciemnej inkluzji (wg nich prawdopodobnie jest to grafit) w schreibersycie otaczającym troilitową nodula. Podobne ziarna znaleziono w meteorycie Toluca i El Morito. Miedź rodzimą stwierdzono również w meteorycie Pułtusk*. Ziarna miedzi widoczne gołym okiem widać również w meteorycie Tucson Iron. Przykładowe zdjęcie ziarna miedzi w meteorycie NWA xxx (autor: Greg Catterton).

moissanit (moissanite)

Węglik krzemu; alpha-SiC (forma jednoskośna; krystalizuje w układach: regularnym, heksagonalnym i trygonalnym). Tworzy sześcioboczne płytki o wielkości do 1,8 mm. Współwystępuje z diamentami (na Ziemi moissanit trygonalny występuje w skałach diamentonośnych – kimberlitach), szarobiały lub niebieskozielony, świeci pod wpływem promieniowania UV. Po raz pierwszy odkryty w skałach krateru Canyon Diablo (Meteor Crater) w 1904 roku przez Henri Moissana. Małe ziarna moissanitu spotyka się również w niektórych chondrytach węglistych. Na przykład ziarna moissanitu w meteorycie Murchison*, jak wskazują proporcje izotopów, pochodzą spoza Układu Słonecznego i powstały w trakcie ewolucji bogatych w węgiel olbrzymów. Stwierdzono występowanie małych inkluzji moissanitu w skałach wulkanicznych u wybrzeży Turcji (!), nie jest to więc minerał znajdywany tylko w meteorytach, jak się to podaje w literaturze. Moissanit uzyskiwany syntetycznie to karborund. Substancja bardzo twarda! Patrz → cohenit.

  Bezbarwna syntetyczna odmiana (w układzie heksagonalnym) jest wykorzystywana w jubilerstwie, gdzie z powodzeniem imituje/zastępuje diament.

monticellite (monticellite) 

Krzemian wyspowy, podwójny łańcuch [SiO₄]^4–. Krzemian wapniowo-magnezowy. Oznaczany w analizach skrótem Mo.

  Towarzyszy on oliwinom w meteorytach. Jest uwzględniany w analizach składu oliwinów, jako tzw. endmember (patrz → liebenbergit). Więcej → Krzemiany (silicates).

moraskoit (moraskoite)

Minerał odkryty w meteorycie Morasko w 2013 roku przez zespół: Karwowski Łukasz, Kusz Joachim, Muszyński Andrzej, Kryza Ryszard, Sitarz Maciej, Galuskin Evgeny V. Występuje w nodulach troilitowo-grafitowych z krzemianami tkwiących w matriks kamacytowym i taenitowym.

  Minerał bezbarwny i przezroczysty, podobny do innych fosforanów. Częściowo współwystępuje z innym fosforanem buchwaldytem. Tworzy w nodulach troilitowo-grafitowych agregaty o wielkości do 1,5 mm, a poszczególne jego ziarna osiągają wielkość 20-300 µm. Przełam nierówny, muszlowy.

  Typ krystalograficzny: orthorhombic, Pbcn; kod: IMA No. 2013-084.

[Opisany] Morasko (IAB MG); mindat.org – Moraskoite. Obrazy BSE: Dwa nowo odkryte minerały w Muzeum Mineralogicznym UWr.

morenosyt (morenosite)

Uwodniony siarczan niklu; Ni(SO₄)·7H₂O. Minerał wtórny, tworzący się na powierzchniach meteorytów zawierających stop Fe-Ni wietrzejących w suchym gorącym klimacie. Posiada charakterystyczną zieloną barwę. Występuje na powierzchni meteorytu Vaca Muerta (MES) znajdywanego na gorącej, suchej pustyni Atacama. Widoczny w postaci zielonych łatek, rzadziej w postaci ładnie wykształconych kryształków.

  [Opisany] Vaca Muerta (MES).

  Zobacz → kryształy morenosytu na meteorycie Vaca Muerta.

Nn

népouit (nepouite)

Grupa serpentynitów magnezowo-niklowych; (Ni,Mg)₆[(OH)₈Si₄O₁₀]). Minerał wtórny. Patrz → klinochryzotyl.

nikiel (nickel)

Nikiel jako minerał nie występuje w meteorytach samodzielnie, zawsze jest domieszką stopu Fe-Ni lub jako dodatkowy jon w wielu minerałach.

  Badając w meteorytach zawartość izotopów różnych pierwiastków, wykryto w nich śladowe ilości izotopu niklu ⁶⁰Ni będącego końcowym produktem rozpadu promieniotwórczego ⁶⁰Fe. Izotop żelaza ⁶⁰Fe powstaje w procesie wybuchu supernowej, jeśli znalazł się w meteorycie to świadczyłoby, że w okresie formowania się Układu Słonecznego, kiedy formowały się również meteoryty, w okolicach obłoku presłonecznego miał miejsce wybuch supernowej. Musiał on nastąpić dostatecznie blisko, gdyż okres połowicznego rozpadu izotopu ⁶⁰Fe wynosi tylko 1,5 mln lat i aby dostał się on do obłoku wybuch musiał być bardzo bliski, rzędu kilku lat świetlnych, a nawet niektóre szacunki mówią o ułamku roku świetlnego. Więcej → O izotopach niklu w meteorytach; Testy na obecność niklu w meteorytach.

niningeryt (niningeryte)

Siarczek; (Mg,Fe,Mn)S; zawiera domieszki manganu. Grupa niningeryt-oldhamit-alabandyt. Niningeryt to siarczek bogaty w magnez (rozpuszczalny w wodzie). Tworzy wrostki w ziarnach stopu Fe-Ni i troilitu. Znajdywany przede wszystkim w chondrytach enstatytowych. Rzadziej w aubrytach i skałach księżycowych. Patrz alabandyn i oldhamit. Nie występuje w ziemskich skałach. Nazwa na cześć Harveya H. Niningera – amerykańskiego badacza i kolekcjonera meteorytów (obszerna historia życia H.H. Niningera opisana przez Ala Mitterlinga).

  [Opisany] Abee* (EH4 imb.), Adhi Kot* (EH4 imb.), Indarch* (EH4), Kota-Kota* (EH3), Qingzhen* (EH3), Saint-Sauveur* (EH5), St. Mark's* (EH5).

Oo

oldhamit (oldhamite)

Siarczek Ca; (Ca,Mg,Fe)S; praktycznie siarczek wapnia. Występuje tylko w meteorytach (są doniesienia, że stwierdzono jego występowanie w żużlach we Francji i złożach węgla w Polsce!). Nie tworzy szeregu z siarczkami typu alabandyn, niningeryt i keilit (oldhamit zawiera domieszkę manganu, tak jak wymienione mają domieszkę wapnia). Dobrze rozpuszczalny w wodzie. Znajdywany w małych ilościach w silnie zredukowanych meteorytach – aubrytach i chondrytach enstatytowych. Tworzy grudki o średnicy do 6 mm. Krystalizował w końcowej fazie wypełniając wolne przestrzenie między minerałami krzemianowymi. Rozpoznany i opisany w 1862 roku w meteorytach: Bustee* i Bishopville*. Znany w: Abee*, Hvittis*, Indarch* oraz Mayo Belwa*, Norton County*, Pena Blanca Spring*, Ribbeck*. Stwierdzony również w meteorycie Zakłodzie [Karwowski].

  Nazwany na cześć irlandzkiego geologa Thomasa Oldhama.

  [Opisany] Abee* (EH4 imb.), Bishopville* (AUB), Bustee* (AUB), Hvittis* (EL6), Indarch* (EH4), Mayo Belwa* (AUB), Norton County* (AUB), Pena Blanca Spring* (AUB), Ribbeck* (AUB), Zakłodzie.

  Ziarno (grudka) oldhamitu w meteorycie Zakłodzie.

oligoklaz (oligoclase)

Krzemian; minerał z grupy plagioklazów (skaleni sodowo-wapniowych); Ab₉₀An₁₀. Ważny składnik aubrytów. W niewielkich ilościach występuje w chondrytach zwyczajnych typu H oraz w chassignitach i nakhlitach. Więcej → plagioklazy.

oliwiny (olivines)

Grupa krzemianów. (Fe,Mg)[SiO₄]; ciągły szereg izomorficzny: fajalit (Fa)–forsteryt (Fo). Minerały anizotropowe, dwuosiowe. Więcej → Krzemiany (silicates). Zobacz również: Metoda 4M (4M method).

ortoklaz (Or lub Mi) (orthoclase)

Krzemian; K[AlSi₃O₈]. Minerał z grupy skaleni potasowych. Rzadko występujący w meteorytach i skałach księżycowych. Jest składnikiem skał magmowych bogatych w SiO₂. Więcej → plagioklazy.

  W płytce cienkiej wykazuje niskie, białawoszare barwy interferencyjne.

ortopirokseny (orthopyroxenies)

Więcej → Krzemiany (silicates).

osbornit (osbornite)

Azotek tytanu; TiN. Posiada charakterystyczną złotą barwę. Współwystępuje z oldhamitem w achondrytach, tworzy małe oktaedryczne kryształki. Jako inkluzje w korundzie. Spotykany rzadko w chondrytach enstatytowych i węglistych (CR?). Zidentyfikowany w aubrycie Bustee (AUB) przez G.Osborna. Azotki są minerałami rzadko występującymi na Ziemi, przeważnie spotyka się je w meteorytach. Inne azotki zidentyfikowane w meteorytach to: carlsbergit (CrN) i sinoit (Si₂N₂O). Na Ziemi nie stwierdzony. Syntetycznie wytworzony azotek tytanu znajduje zastosowanie jako materiał ścierny i jako powłoki na narzędzia ze względu na swoją twardość. Szereg izomorficzny TiN-TiC występuje w odpadach hutniczych.

Pp

panethyt (panethite)

Bezwodny fosforan; Na₂(Mg,Fe)₂(PO₄)₂. Rzadki składnik meteorytów żelaznych, stwierdzony w chondrytach węglistych. Tworzy drobne ziarna, współwystępuje z brianitem. Panethyt jako trzeciorzędowy fosforan m.in. sodu i potasu (metali alkalicznych) jest lekko rozpuszczalny w wodzie. Występuje w przestrzeni międzygwiezdnej. W meteorytach występują wyłącznie fosforany trzeciorzędowe (PO₄³⁺). Na Ziemi nie stwierdzony. Patrz → farringtonit.

  [Opisany] Dayton (IAB-sLH)

pecorait (pecoraite)

Grupa serpentynitów magnezowo-niklowych, odmiana jednoskośna; Ni₆[(OH)₈Si₄O₁₀]). Minerał wtórny, tworzy mikroziarniste skupienia krótkich słupkowych kryształków. Patrz → klinochryzotyl.

pentlandyt (pentlandite)

Siarczek Fe-Ni; (Fe,Ni)₉S₈. W meteorytach występuje jako minerał pierwotny, ale również jako wynik wietrzenia. Często związany z troilitem, znajdowany w matriks i chondrach meteorytów węglistych typu CO, CV, CK i CR oraz w inkluzjach CAI. Wykryty w HED, brachinitach, ureilitach oraz w meteorytach żelazno-kamiennych i SNC. W niewielkich ilościach występuje w rumurutitach. Niesłychanie rzadki w skałach księżycowych. Minerał wczesnego stadium krystalizacji magmy. Jego występowanie związane jest ze skałami typu gabra i norytu oraz z perydotytami.

perowskit (perovskite)

Tlenek wapnia i tytanu CaTiO₃. Występuje w chondrytach wszystkich typów w bogatych w Ca i Al trudnotopliwych inkluzjach POI (?!). Występuje dość rzadko w żyłach szokowych meteorytów o stopniu szokowym S6 w postaci 2 μm kryształów.

perryit (perryite)

Fosforki (węgliki, azotki) są minerałami rzadko występującymi na Ziemi, przeważnie spotyka się je w meteorytach. Z grupy fosforków występuje w meteorytach perryit* (Ni,Fe)₂(Si,P) – tworzący wrostki w meteorytach żelaznych (cienkie lamelki w kamacycie) i kamiennych (aubryty i chondrytach enstatytowych), w ilości nawet do 3%. Opisany w heksaedrycie anomalnym Horse Creek (IRUNGR) i chondrycie enstatytowym St. Mark's (EH5).

  Perryit w meteorytach występuje w bardziej złożonej formie [(Ni,Fe)_x(Si,P)_y]. W warunkach utleniających przeobraża się w fosforany.

pigeonit (pigeonite)

Minerał z grupy piroksenów, klinopiroksen; (Mg,Fe²⁺,Ca)₂[Si₂O₆]. Można jeszcze spotkać w starej literaturze określenie piżonit. Odmiana piroksenu o składzie pośrednim pomiędzy diopsydem i klinoenstatytem; element szeregu klinoenstatyt-klinoferrosilit o zawartości Ca 5–15%. Tworzy krótkie pękate słupki lub skupienia ziarniste. Występuje także w postaci krótkich słupkowatych kryształków i pryzmatycznych form odmieszania tkwiących w kryształach innych piroksenów. Podstawowy minerał skałotwórczy chondrytów zwyczajnych LL (typu 4-6), znajdywany w achondrytowych klastach chondrytów zwyczajnych. Stwierdzony w eukrytach i ureilitach. Istotny składnik matriks niektórych chondrytów węglistych. W niewielkich ilościach znajdywany w howardytach. Pigeonit jest najpospolitszym piroksenem wchodzący w skład księżycowych bazaltów, gabr, anortozytów i regolitu. Wykryty również w meteorytach marsjańskich.

pirokseny (pyroxenes), klinopirokseny (clinopyroxenes)

Grupa minerałów (krzemianów łańcuchowych) stanowiąca bardzo popularny składnik meteorytów. Minerały anizotropowe, dwuosiowe. Minerały o ogólnym wzorze: AB[Si₂O₆], gdzie pozycje AB mogą zajmować: Mg₂, (MgFe)₂, Fe₂. Więcej → Krzemiany (silicates). Zobacz również: Metoda 4M (4M method).

pirotyn (pyrrhotite)

Siarczek żelaza; Fe_1-xS (występuje w nim deficyt żelaza; x=0,0-0,17; niestechiometryczny odpowiednik troilitu); układ krystalograficzny – układ jednoskośny (monoclinic, with hexagonal polytypes), klasa – prismatic (2/m), inny niż dla troilitu!. Minerał na ogół silnie magnetyczny, ale jego magnetyczność maleje wraz ze wzrostem ilości żelaza (idealny FeS (x=0,0) jest niemagnetyczny; polityp heksagonalny jest antyferromagnetyczny; natomiast jednoskośny Fe₇S₈ jest ferrimagnetyczny). Ma skład bardzo zbliżony do troilitu, ale ma inną strukturę. Występuje w chondrytach zwyczajnych, węglistych i ureilitach. W niewielkich ilościach stwierdzony w rumurutitach. Występuje w SNC. W zasadowych skałach magmowych (gabra, noryty) współwystępuje z chalkopirytem i pentlandytem. Pirotyn zwany jest też „magnetycznym pirytem” (natomiast sam piryt jest paramagnetykiem). Wikipedia → Pyrrhotite.

  Nazwa wywodzi się z greckiego pyrrhos (πυρρός) – barwiący płomień (rdzawy, czerwonawy).

  Ważne: Troilit jest bogatym w żelazo krańcowym członkiem szeregu pirotynu. Pirotyn ma wzór Fe_1-xS, gdzie x = 0 do 0,2. Ciekawe, że gdy x jest większe od zera, to znaczy gdy nie jest to troilit i ma niedobór żelaza, to jest magnetyczny. Troilit nie jest.

  Ważne: Więcej o istotnych różnicach pomiędzy pirotynem a troilitem, patrz → Troilit!

piryt (pyrite)

Nadsiarczek żelaza(II); Fe²⁺S₂. W meteorytach występuje (razem z markasytem), jako produkt wietrzenia troilitu i pirotynu. Piryt ulega dalszemu szybkiemu wietrzeniu utleniając się do tlenków i wodorotlenków żelaza (np. do limonitu) oraz siarczanów żelaza.

  Obok markasytu jest odmianą polimorficzną siarczku żelaza. Ze względu na podobieństwo barwą do złota nazywany bywa „złotem głupców”. Nazwa pochodzi od greckiego πύρ (pyr) = ogień oraz πυρίτης (pyritēs) = iskrzący, gdyż minerał ten iskrzy się pod wpływem uderzeń krzesiwa (krzemienia, twardego metalu), stąd też powszechna nazwa iskrzyk.

plagioklaz(y) (plagioclase)

Grupa skaleni sodowo-wapniowych o ogólnym wzorze (Na,Ca)[(Si,Al)₃O₈]. Minerały anizotropowe, dwuosiowe. Więcej → Krzemiany (silicates).

Rr

reidyt (reidite)

Polimorficzna odmiana cyrkonu; krystalizuje w układzie tetragonalnym. Nieznany w skałach ziemskich. Występuje w tektytach – opisany w kilku szokowo zmetamorfizowanych ziarnach cyrkonu znalezionych w tektytach impaktowej warstwy okruchowej dolnego eocenu Oceanu Atlantyckiego. Wykryto go w kilku kraterach impaktowych, m.in. w Ries w Niemczech, Chesapeake Bay Crater w USA.

  Nazwany w 2002 roku na cześć Alana F. Reida, który jako pierwszy zsyntetyzował go w 1969 roku.

rhabdyt (rhabdite)

Fosforek Fe-Ni. Patrz → schreibersyt. Rhabdyt nie jest osobnym minerałem, a raczej jedną z form występowania schreibersytu (jeśli w meteorycie występują razem schreibersyt i rhabdyt, to rhabdyt ma więcej niklu [Karwowski]). Rhabdyt występuje bardzo często w postaci automorficznych mikroskopijnych kryształów, które na przekrojach wyglądają jak małe romby. Jest dosyć trwały i jako jeden z ostatnich ulega przeobrażeniu w procesie wietrzenia. Piękne przykłady kryształów rhabdytu w silnie zwietrzałych okazach meteorytu Morasko można zobaczyć na zdjęciach z mikroskopu skaningowego.

ringwoodyt (ringwoodite)

Krzemian żelaza; (Mg,Fe)SiO4. Minerał o strukturze γ-spineli, więc nie jest krzemianem (chyba bardziej tlenek krzemu i magnezu!?). Minerał szokowy utworzony w procesie transformacji w stanie stałym, z oliwinu (forsteryt) lub ubogiego w wapń piroksenu (ferrosilit), pod wpływem szokowego metamorfizmu temperaturowego i ciśnieniowego. Znajdywany w silnie zszokowanych meteorytach (przy ciśnieniach >50 GPa, stopień szokowy S6 i więcej). Drugim polimorfem oliwinu powstającym podczas silnego metamorfizmu szokowego jest tetragonalny wadsleyit, często tworzący naprzemienne lamelki z ringwoodytem.

  Zidentyfikowany w meteorycie Tenham* w którym występuje w postaci fioletowych (purpurowych) ziaren (do 0,1 mm) tkwiących w cienkich czarnych żyłach rozdzielających brekcję chondrytową oraz jako zaokrąglone pseudomorfozy po oliwinie. Ringwoodyt jest obecny w czarnych żyłkach meteorytu Sahara 99477 [Karwowski]. Obecny również w SNC. Nieznany w skałach ziemskich, ale są dowody na jego występowanie w płaszczu Ziemi. Nazwa na cześć australijskiego petrologa Alfreda Edwarda Ringwooda.

  [Opisany] Rincon (L6), Sahara 98222 (L6 br.), Sahara 98234, Sahara 99477 (L5).

roaldit (roaldite)

Azotek żelazo-niklu. Rzadki minerał odkryty w meteorytach żelaznych. Po raz pierwszy został opisany w 1981 roku w meteorycie Youndegin z Australii. Został nazwany na cześć Roalda Norbacha Nielsena, duńskiego eksperta w dziedzinie mikrosond elektronowych. Minerał został również stwierdzony w meteorytach: Jerslev (IIAB) i Canyon Diablo (IAB-MG).

  [Opisany] Youndegin (IAB-MG).

rubinite (rubinite)

Kolejny badacz meteorytów uhonorowany własnym minerałem. Nowoodkryty minerał rubinite został nazwany na cześć kosmochemika z UCLA Alana E. Rubina.

W inkluzjach CAI w chondrytach węglistych Vigarano* (CV3.3) i Allende* (CV3.2) znaleziono małe ziarna (<10 µm) nowego minerału o wzorze Ca₃Ti³⁺₂Si₃O₁₂. Jest to krzemian wyspowy z grupy granatów.

Publikacja: Ma C., Yoshizaki T., Nakamura T., Muto J. (2017) Rubinite, IMA 2016-110. CNMNC Newsletter No. 36, April 2017, page 408; Mineralogical Magazine, 81, 403–409.

rutyl (rutile) 

Minerał z gromady tlenków. Jest najtrwalszą, wysokotemperaturową odmianą tlenku tytanu (pozostałe to anataz (anatase) i brukit (brookite)). Nie rozpuszcza się w kwasach i ma bardzo dużą temperaturę topnienia (1830°C). Krystalizuje w układzie tetragonalnym. Zazwyczaj tworzy kryształy o pokroju słupkowym, pręcikowym, igiełkowym, włosowatym. Zazwyczaj ma postać słupa tetragonalnego (o przekroju kwadratu) ściętego bipiramidą. Czysty rutyl jest przezroczysty, barwne odmiany są wynikiem zanieczyszczeń innymi jonami.

  Bardzo pospolity, szeroko rozpowszechniony składnik wielu skał ziemskich; wykorzystywany jako ruda tytanu (wykorzystywany np. w przemyśle chemicznym do produkcji bieli tytanowej).

  Występuje w meteorytach kamiennych, chondrytach zwyczajnych typu 4-6; w trudno topliwych inkluzjach; stwierdzony na Księżycu w asocjacji z ilmenitem (tlenkiem żelazo-tytanu); często domieszkowany niobem, cyrkonem, tantalem i ziemiami rzadkimi; stwierdzony w meteorytach marsjańskich.

  Ziarna rutylu poprawnie rozpoznał Jaskólski (1938) w okazach meteorytu Łowicz* (tab. IV, fig. 3, 6)! Ale ich odkrycie, na początku lat 60. XX wieku, przypisywane jest Paulowi Ramdohr (Buseck et al., (1966), Meteoritic rutile, American Mineralogist, 51, 1966, s. 1506-1515, plik PDF).

Ss

sarkopsyd (sarkopside)

Fosforan. Stwierdzony w meteorycie żelaznym Wiley (IIC). Ciekawostka: sarkopsyd został odkryty i po raz pierwszy opisany w Polsce w pegmatytach Michałkowej koło Wałbrzycha. Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja.

schreibersyt (schreibersite)

Fosforek Fe-Ni; (Fe,Ni)₃P. Fosforki (węgliki, azotki i krzemki) są minerałami rzadko występującymi na Ziemi. Schreibersyt występuje w meteorytach żelazno-kamiennych i kamiennych, gdzie tworzy nieprawidłowe ziarna i obwódki wokół inkluzji (nodul) troilitu, często kilkumilimetrowej wielkości. W niewielkich ilościach prawie zawsze obecny w meteorytach żelaznych (w heksedrytach w śladowych ilościach), tworzy liczne wrostki w pallasytach. Srebrzysty, na powietrzu szybko pokrywa się złocisto-żółtym nalotem. Silnie magnetyczny. Występuje w chondrytach zwyczajnych, enstatytowych i węglistych. W akapulkoitach i lodranitach, aubrytach i ureilitach. Ślady schreibersytu wykryto w mezosyderytach i brachinitach. Spotyka się również inne jego nazwy lub form jego występowania np. rhabdyt – pręcikowe formy schreibersytu. Bardzo rzadko spotyka się małe ziarna schreiberytu w tektytach z Filipin (z Ortigas) i indochinitach. Po raz pierwszy rozpoznany i opisany w meteorycie żelaznym Bohumilitz (IAB MG) przez słynnego chemika Berzeliusa.

  Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures)

serpentyn (serpentine)

Właściwa nazwa to klinochryzotyl (clinochrysolite); Mg₆[(OH)₈Si₄O₁₀]. Uwodniony krzemian magnezu (krzemian warstwowy z grupy serpentynitów). Produkt przeobrażenia pod wpływem wody oliwinów i piroksenów, minerał o zielonkawej barwie.

serpentynit (serpentinite)

Obecnie nazwa grupy krzemianów warstwowych o ogólnym wzorze (Mg,Al,Fe,Ni,Zn)_2-3[(OH)₄|(Si,Al,Fe)₂O₅]. Minerały wtórne powstałe jeszcze na ciele macierzystym meteorytu. Podstawowy składnik matriks chondrytów węglistych (CI i CM). Powstały przypuszczalnie jako produkt oddziaływania wody na pirokseny.

Patrz → serpentyn, serpentyny, serpentynizacja – panuje tu spory bałagan i niejasności ;-)

serpentyny (serpentines)

Grupa krzemianów warstwowych Fe-Mg; (Fe-Mg)₃Si₂O₅(OH)₆, produkt wodnych zmian oliwinu i piroksenu; występuje w matriks chondrytów CI i CM. Serpentyny mają zazwyczaj zieloną barwę.

sinoit (sinoite)

Azotek krzemu (krzemianu?); Si₂N₂O. Minerał rzadki. Występuje w chondrytach enstatytowych (minerał metamorficzny w EL6 lub jako impact melt w EL4) i chondrytach zwyczajnych (typu petrograficznego 4-6). Tworzy blaszki i ziarna o wielkości do 0,2 mm. Po raz pierwszy (w 1905 roku) znaleziony w chondrytach enstatytowych Hvittis* i Pillistfer*, ale dopiero później (w 1965 roku) zidentyfikowany jako nowy i nieznany minerał. Opisany w meteorycie Jajh deh Kot Lalu (EL6 vnd.). Wykryty w Zakłodziu [Karwowski].

  Nazwa minerału nie pochodzi od łacińskiej nazwy Chin – Sinae, lecz jest to akronim Si-N-O (krzem-azot-tlen).

  [Opisany] Hvittis* (EL6), Pillistfer* (EL6), Zakłodzie.

  Wygląd kryształów sinoitu w meteorycie Zakłodzie.

skalenie (feldspar)

Grupa minerałów, glinokrzemiany szkieletowe. Jedna z najważniejszych grup minerałów skałotwórczych skał magmowych i metamorficznych. Ze względu na skład chemiczny skalenie dzielą się na: skalenie sodowo-wapniowe (Ab-An) – plagioklazy; skalenie potasowe (Or) (ortoklaz, adular, sanidyn, mikroklin, amazonit); skalenie barowe (Cn) (celsian).

  Skalenie są bardzo rozpowszechnione na Ziemi, stanowią przeszło 50% składników skorupy. W skałach magmowych ich udział sięga nawet 60wt%, są ważnym składnikiem wielu skał metamorficznych, spotyka się je również w skałach osadowych.

  Oznaczenia: Ab – skaleń sodowy; An – skaleń wapniowy; Cn – skaleń barowy; Or – skaleń potasowy.

spinel (spinel)

Tlenek Mg-Al; MgAl₂O₄. Minerał z grupy spineli glinowych. Znajdowany w CAI chondrytów węglistych i w ich matriks w postaci licznych rozproszonych mikroskopijnych inkluzji. W niewielkich ilościach w angrytach i w nietypowych meteorytach żelaznych. W bazaltach mórz księżycowych udział spineli dochodzi do 10vol.%, natomiast w skałach wyżyn księżycowych (anortozyty, gabra anortozytowe) jest ich znacznie mniej.

  Domieszki Cr, Zn, Mn i Fe nadają spinelowi różne barwy. Ładne kryształy mają zastosowanie w jubilerstwie. Twardy, kruchy, ale odporny na wietrzenie. Poza spinelami glinowymi występującymi w meteorytach wyróżniamy jeszcze spinele żelazowe (magnetyt), spinele chromowe (chromit) i inne (ringwoodyt).

  Spinel-Fe₂[SiO₄] – „spinel żelazowy”?, fajalit/oliwin o strukturze spinelu! Występowanie tego minerału (niezatwierdzonego) o strukturze spinelu stwierdzono w silnie zszokowanym chondrycie L6 Umbrager (A.E. Ringwood uzyskał go syntetycznie stosując temp. 600^oC i ciśnienie 3,8 GPa). Jest to minerał szokowy współwystępujący ze stiszowitem w żyłkach szkliwa krzemianowego meteorytów.

stanfieldyt (stanfieldite)

Bezwodny fosforan; Ca₄Mn₂Fe₃(PO₄)₆. Tworzy nieprawidłowe ziarna o wielkości do 1 mm i cienkie żyłki w szczelinach pallasytów.  W meteorytach występują wyłącznie fosforany trzeciorzędowe (PO₄³⁺). Znaleziony m.in. w meteorycie Estherville (MES). Patrz → farringtonit.

steinhardtite (mindat.org)

Patrz → icosahedrite.

stiszowit (stishovite)

Wysokociśnieniowa polimorficzna odmiana kwarcu, podobnie jak coesyt jest wynikiem przekształcenia kwarcu pod wpływem wysokiego ciśnienia i wysokiej temperatury. Stąd jego występowanie jest znane niemal wyłącznie z miejsc spadków dużych meteorytów (impakt) oraz z meteorytami. W kraterach meteorytowych spotyka się go w postaci drobnych inkluzji w ziarnach kwarcu i różnych szkliwach spajających okruchy skał podłoża. W suevicie (brekcji impaktowej) z krateru Ries tworzy mikroskopijne smugi (patrz notka niżej). Zawartość stiszowitu dochodzi tam do 0,7vol.% i współwystępuje z coesytem. Stwierdzony w kraterze Meteor Crater (Canyon Diablo) i innych kraterach meteorytowych na Ziemi. Wyizolowany z ziaren kwarcu ma postać wydłużonych płytek. Mikroskopowo trudny do odróżnienia od kwarcu, gdyż jest on również przeźroczysty i bezbarwny; jako jedyny z odmian kwarcu nie jest krzemianem przestrzennym. Odznacza się znacznie większą gęstością w porównaniu z innymi odmianami SiO₂. W niewielkich ilościach spotykany w szkliwie tektytów. Patrz → szkliwa, coesyt.

  W meteorycie Muonionalusta (IVA) zaobserwowano stiszowit, który prawdopodobnie pierwotnie był trydymitem.

Notka: stiszowit teoretycznie powinien być wytwarzany na Ziemi w głębokich strefach subdukcji.

syderyt (siderite)

Węglan żelaza; Fe²⁺(CO₃). Minerał z grupy kalcytu. Krystalizuje w wodnym środowisku redukcyjnym. Szereg izomorficzny {fig} z magnezytem (MgCO₃). W meteorytach jako minerał wtórny – wynik wietrzenia na Ziemi. Stwierdzony w minerałach meteorytów marsjańskich, jeśli jest w nich minerałem pierwotnym to by wskazywało na obecność (w przeszłości!?) wody na Marsie.

sylwin (sylvite)

Chlorek potasu; KCl. Minerał rozpuszczalny w wodzie. Występuje w matriks chondrytów węglistych typu CM. Stwierdzony w chondrycie zwyczajnym Zag*, gdzie tworzy przerosty z halitem.

  Zobacz → kryształy halitu i znajdowane w nich inkluzje.

szkliwa (glass)

W przyrodzie występują naturalne szkliwa krzemianowe. Powstają w wyniku szybkiego ochłodzenia magmy w erupcjach wulkanicznych. Nagłe ochłodzenie stopu krzemianowego powduje, że nie krystalizuje on lecz ulega zeszkleniu. Ziemskie szkliwa krzemianowe zawierają grupy OH^– i wykazują tendencję do przeobrażenia w montmorillonity i zeolity, natomiast szkliwa pochodzenia kosmicznego nie zawierają grup OH i nie wykazują tych przeobrażeń. Szkliwa mogą się tworzyć również w wyniku impaktu, w procesach metamorfizmu ciśnieniowego i/lub termicznego oraz w procesie przelotu meteorytu przez atmosferę. Z tymi procesami związane jest występowanie coesytu i stiszowitu. Patrz → maskelynit. Szkliwa w płytce cienkiej są czarne (zawsze wygaszone).

Tt

taenit (taenite)

Stop (Fe,Ni); gamma-(Fe,Ni), γ-(Fe,Ni). Taenit to odmiana stopu (Fe,Ni) zawierająca 27–65wt.% Ni, formujący małe kryształy występujące jako wysokoodblaskowe cienkie wstążki na wytrawionych powierzchniach meteorytów żelaznych i żelazno-kamiennych (figury Widmanstättena). Ma on strukturę krystaliczną regularną ściennie centrowaną (fcc, face-centered cubic). Atomy żelaza i niklu są rozmieszczone losowo w strukturze fcc. Taenit jest mniej popularną odmianą stopu Fe-Ni występującą w meteorytach, druga, popularniejsza to kamacyt. Taenit to główny składnik ataksytów i oktaedrytów. Ataksyty zawierają ponad 28% Ni i są zbudowane prawie wyłącznie z ziaren taenitu. W śladowych ilościach występują ziarna taenitu w rumurutitach. Nazwa taenit od greckiego słowa „ταινία” – „wstążka”. W skałach ziemskich bardzo rzadki. Patrz → żelazo rodzime.

  W metalurgii ta odmiana stopu żelazna, γ-(Fe,Ni), nazywa się austenit. Odmiana te jest trwała w temp. powyżej 911^oC.

  Patrz również → tetrataenit; → Metoda 4M (4M method).

  Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures)

  Mikroskopowe obrazy kryształów taenitu.

Antytaenit (antitaenite) – stop Fe-Ni o składzie Fe₃Ni (gamma(Fe₃,Ni), γ-(Fe,Ni)). Stop Fe-Ni o zawartości 20–40% Ni. O strukturze kubicznej ściennie centrowanej. Minerał o słabo poznanej budowie; antyferromagnetyczny (paramagnetyczny!). Związek/stop nie został uznany przez IMA za minerał – uznawany jest za odmianę taenitu!

  Taenit i antytaenit mają taką samą strukturę krystalograficzną, różnią się jedynie konfiguracją powłok elektronowych, więc są nierozróżnialne (słabo?!) zwykłymi metodami mineralogicznymi. Są za to dobrze rozróżnialne w spektroskopii mössbauerowskiej (MS). Taenit posiada wewnętrzne pole magnetyczne ok. 31 T (jest w MS sekstetem), natomiast w antytaenicie pole to jest zerowe (minimalne?) (jest w MS dubletem). Patrz → Metoda 4M (4M method).

  Antytaenit spotykany jest w niektórych ataksytach w towarzystwie tetrataenitu. Opisany w żelaznych częściach mezosyderytu Vaca Muerta.  Stwierdzony w chondrycie enstatytowym Abee* oraz w chondrycie zwyczajnym Shisr 176. Po raz pierwszy rozpoznany w meteorytach żelaznych i w chondrytach w 1995 roku. [Roczniki PTMet; Wikipedia].

tephroit (tephroite) 

Krzemian wyspowy, podwójny łańcuch [SiO₄]^4–. Krzemian manganowy. Oznaczany w analizach skrótem Te.

  Towarzyszy on oliwinom w meteorytach. Jest uwzględniany w analizach składu oliwinów, jako tzw. endmember (patrz → liebenbergit). Więcej → Krzemiany (silicates).

tetrataenit (tetrataenite)

Tetragonalna, anizotropowa odmiana taenitu (stąd przedrostek tetra-) stopu (Fe,Ni) o zawartości Ni 49–57wt.% (domieszkowany Co <0,28wt.% i P <0,01wt.%). Uznany za minerał w 1980 roku; przyjmuje postać bardzo uporządkowanej superstruktury L1₀. W tetrataenicie atomy żelaza i niklu są uporządkowane na alternatywnych {002} płaszczyznach.

  Popularny w meteorytach żelaznych, żelazno-kamiennych, chondrytach zwyczajnych (jest w nich charakterystyczną fazą akcesoryczną) i węglistych oraz w aubrytach. Rzadki w meteorytach księżycowych (lunarytach), gdzie jest prawdopodobnie pochodzenia meteorytowego. Występuje w powoli schłodzonych chondrytach zwyczajnych w temperaturze poniżej 350^oC. W chondrytach zwyczajnych może tworzyć pojedyncze kryształy (ziarna) o wielkości 10–60 μm (nawet do 0,4 mm), jak również cieniutkie 1–5 μm obwódki na taenicie. W niektórych chondrytach zwyczajnych tetrataenit może stanowić 40–50wt.% fazy metalicznej (np. meteoryty Olivenza* LL5, Saint-Séverin* LL6) i tworzyć skupienia z taenitem w formie plastra miodu. Tetrataenit występuje powszechnie na granicy metalu z troilitem. Jest to spowodowane procesem dyfuzji niklu z troilitu do sąsiedniego taenitu przekształcając go w tetrataenit (powyżej 700^oC nikiel jest dobrze rozpuszczalny w troilicie, lecz wraz ze spadkiem temperatury jego rozpuszczalność maleje przez co dyfunduje on do sąsiedniego metalu). Współwystępuje z kamacytem, taenitem, troilitem i minerałami krzemianowymi. Patrz → taenit.

  Meteoryt żelazny NWA 6259 (Iron-ung) zawiera 95% tetrataenitu z 43% niklu i nie zawiera kamacytu!

  Znaleziono tetrataenit w bryle magnetytu z Indii!

tistaryt (tistarite) 

Tlenek tytanu Ti₂O₃. Nowy element szeregu korund–hematyt. Minerał wykryty w meteorycie Allende*. Został znaleziony jeden subhedralny kryształ tego minerału w mikronowej wielkości skupisku ziaren wewnątrz chondry w towarzystwie węglika tytanu (właściwie chamrabajewitu (khamrabaevite), TiC), rutylu (dwutlenek tytanu, TiO₂) i korundu (tlenek glinu, Al₂O₃). Nazwa została utworzona z połączenia słów „Ti” – tytan i „star” – gwiazda. Kryształ tego minerału pochodzi z początkowej fazy formowania się Układu Słonecznego. Fotografia tego kryształu i publikacja odkrywców!

  Jak na razie minerał ten jest znany tylko z tego jednego kryształu!! Identyfikacja i analiza tego kryształu świadczy m.in. o niesamowitym postępie w dziedzinie coraz precyzyjniejszy pomiarów i operowania coraz mniejszymi ilościami materiału do badań. Brawo inżynierowie. Więcej informacji na → Wydarzenia 2010.

trevoryt (trevorite)

Tlenek żelaza; (Fe³⁺₂,Ni)O₄; minerał z grupy spineli żelazowych. Obserwowany jako składnik skorupy obtopieniowej meteorytów, powstały w procesie utleniania stopu Fe-Ni i troilitu.

  [Opisany] Morasko, Sołtmany*, Zakłodzie [Karwowski].

troilit (troilite)

Siarczek żelaza; FeS. Minerał w kolorze mosiądzu – niemagnetyczny siarczek żelaza (jego ziemski „odpowiednik” pirotyn jest magnetyczny), dobry przewodnik elektryczności; układ krystalograficzny – układ heksagonalny (hexagonal), klasa – ditrigonal dipyramidal (6m2). Na przełamie ma barwę podobną do pirytu (jest ciemniejszy) ale bardziej kremową, na powietrzu ciemnieje pokrywając się brunatno-brązowym nalotem. Przypuszcza się, że troilit w meteorytach powstał w wyniku reakcji kamacytu z siarkowodorem w środowisku gazowym w temperaturze około 680^oC. Niektóre troility w chondrytach mają plutoniczne sygnatury ziem rzadkich, w tym przypadku siarka mogłaby pochodzić z rozpadu chalkozynu Cu₂S (?!).

  Minerał znajdowany niemal we wszystkich meteorytach. W meteorytach żelaznych tworzy często duże owalne nodule w towarzystwie grafitu (parageneza), które mogą stanowić nawet 5–8wt.% (w meteorycie Mundrabilla troilit stanowi 25–35% objętości). Chondryty enstatytowe mogą zawierać nawet 7–15% troilitu. W chondrytach zwyczajnych typu H i L okruchy troilitu mogą stanowić do 5wt.% (zdarzają się nawet chondryty zwyczajne o zawartości 8vol.% troilitu, który przeważa ilościowo nad zawartością metalu). W rumurutitach wraz z chromitem i magnetytem jest podstawowym składnikiem ciemnych okruchów w matriks. W niewielkich ilościach występuje w chondrytach węglistych, aubrytach, angrytach, brachinitach, ureilitach, eukrytach i diogenitach. Liczne wrostki spotyka się w pallasytach. W śladowych ilościach w mezosyderytach, heksaedrytach i lodranitach. W indochinitach i filipinitach wykryto mała inkluzje troilitu. Na Ziemi odpowiednikiem troilitu jest pirotyn (ze względu na „braki” jonów żelaza w sieci krystalicznej, pirotyn jest magnetyczny, troilit o składzie czysto stechiometrycznym – nie jest magnetyczny). Wikipedia → Troilite.

  Nazwa minerału nadana przez Gustava Rose na cześć jezuity Domenico Troili, który był świadkiem spadku meteorytu Albareto* w 1766 roku we Włoszech, to on pierwszy zidentyfikował i opisał właśnie w meteorycie Albareto* małe ziarna troilitu.

  Troilit jest bogatym w żelazo krańcowym członkiem szeregu pirotynu. Pirotyn ma wzór Fe_1-xS, gdzie x = 0 do 0,2. Ciekawe, że gdy x jest większe od zera, to znaczy gdy nie jest to troilit i ma niedobór żelaza, to jest magnetyczny. Troilit nie jest.

  Ważne: Troilit i pirotyn pomimo podobnego składu to dwa różne minerały! Mają różne układy krystalograficzne: troilit – heksagonalny, pirotyn – jednoskośny, więc są łatwo odróżnialne w spektroskopii rentgenowskiej. W naturze (w meteorytach) również troilit nie ma dokładnie stechiometrycznego składu Fe₁S₁, ale typu Fe_1-xS (x≠0). Badanie mikrosondą na mikroskopie elektronowym nie pozwala odróżnić tych minerałów, gdyż ich skład często nie jest stechiometryczny, również zanieczyszczenia i błędy pomiarowe wpływają na oznaczenia. Również pod mikroskopem optycznym nie można odróżnić troilitu od pirotynu! Można je odróżnić metodą spektroskopii mössbauerowskiej i Ramana (patrz → Metoda 4M (4M method)).

  Produktem wietrzenia troilitu i pirotynu w meteorytach są piryt i markasyt.

  Ciekawostka: Stosunki izotopów siarki w meteorytach są względnie stałe w porównaniu z takimi stosunkami spotykanymi na Ziemi. Troilit z Canyon Diablo był swego czasu standardem stosunku ³²S/³⁴S. Ziemskie stosunki ³²S/³⁴S różnią się, ponieważ działanie bakterii może selektywnie wpływać na lokalne koncentracje tych dwóch stabilnych izotopów siarki (METEORYT 4/2013).

  Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures)

trydymit (tridymite)  

Polimorficzna odmiana kwarcu. Stwierdzono występowanie małych ziaren trydymitu w dwóch meteorytach żelaznych typu IVA Gibeon i Bishop Canyon.

Uu

uakitit (uakitite)  

Azotek wanadu; VN (zapis wzoru nie przypomina minerału, ale jakiś akronim ). Małe ziarno tego minerału odkryto w 2018 roku w meteorycie żelaznym Ukait (4-kilogramowy okaz meteorytu żelaznego typu IIAB znalezionego w 2015 roku na Syberii niedaleko jeziora Bajkał). Wielkość ziarna nie pozwoliła zmierzyć jego własności fizycznych, ale jest on prawdopodobnie bardzo twardy. Na Ziemi nie stwierdzony, znany tylko w postacie syntetycznej. Inne azotki zidentyfikowane w meteorytach to, m.in.: carlsbergit (CrN) i osbornit (TiN).

Więcej: Mineralienatlas.

ulvöspinel (ulvospinel lub ulvit) (ulvöspinel)    

Minerał z grupy spineli, tlenek żelaza i tytanu (ortotytanian żelaza). Kruchy, nieprzezroczysty. Tworzy stałe roztwory z magnetytem i tytanomagnetytem.

  Występuje jako minerał akcesoryczny w meteorytach marsjańskich (shergottytach), księżycowych i angrytach. Stwierdzony m.in. w meteorycie Jiddat al Harasis 910 (JaH 910), Dhofar 287 i D'Orbigny.

  Stwierdzony w próbkach gruntu księżycowego przywiezionego przez misję Łuna 24 (fotografie: ulvospinel | ulvöspinel).

Ww

wadsleyit (wadsleyite)  

β-(Mg,Fe²⁺)₂[SiO₄] Minerał znajdywany w żyłach szokowych chondrytów. Bladopłowy, przezroczysty. Odmiana polimorficzna forsterytu, ringwoodytu. Tetragonalny polimorf oliwinu. Spotykany tylko w chondrytach zwyczajnych, które uległy silnemu metamorfizmowi szokowemu. Spotykany w żyłkach szokowych i kieszeniach stopu silnie zszokowanych (stopień szokowy S6, ciśnienie szokowe 75–90 GPa) chondrytów, gdzie tworzy często naprzemienne lamelki razem z ringwoodytem. Rozpoznany i opisany w meteorycie Peace River.

wassonit (wassonite)    

Niezwykle rzadki siarczek tytanu (TiS) znaleziony jako pojedyncze (chyba nie?) małe ziarno wewnątrz chondry belkowej (barred olivine chondrule, BO) antarktycznego chondrytu enstatytowego (EH3) Yamato 691, znalezionego w 1969 roku przez Japończyków. Odkrycie nowego minerału w meteorycie ogłosiła NASA 5 kwietnia 2011 roku. Jest to pierwszy przypadek zaobserwowania tego syntetycznego minerału w naturze. Posiada on unikalną strukturę krystaliczną nie obserwowaną wcześniej w przyrodzie!

  Minerał nazwano na cześć Johna T. Wassona profesora na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles (UCLA), doskonale znanego wszystkim badaczom meteorytów w szczególności żelaznych.

węgliki (carbide)

Węgliki: cyrkonu (Zr), krzemu (moissanit), molibdenu (Mo), tytanu (Ti), żelaza (cohenit, chalypit, haxonit). Śladowe, rozproszone o submikroskowej wielkości składniki wielu meteorytów. Uważane są za minerały powstałe przed uformowaniem się Układu Słonecznego.

whitlockit (whitlockite)  

Bezwodny fosforan wapnia; Ca₉(Mg,Fe²⁺)(PO₄)₆(PO₃OH); seria farringtonitu. Whitlockit skał ziemskich zawiera grupę OH, w meteorytach jej nie ma (beta-Ca₃[PO₄]₂).  W meteorytach występują wyłącznie fosforany trzeciorzędowe (PO₄³⁺). Występuje w meteorytach kamiennych; w inkluzjach CAI; w matriks chondrytów zwyczajnych i węglistych i w achondrytowych klastach chondrytów zwyczajnych. Stwierdzony w angrytach, brachinitach i HED; w mezosyderytach i pallasytach; w meteorytach żelaznych typu IAB. Wykryty w meteorycie Morasko (IAB MG). Spotykany w meteorytach księżycowych i SNC.

wollastonit (Wo) (wollastonite)

Minerał/substancja (CaO·SiO₂ = Ca₃[Si₃O₉]) występująca w postaci wielu polimorfów. W chondrach chondrytów węglistych jako minerał wtórny powstały w procesie metasomatozy. Występuje w inkluzjach CAI meteorytów węglistych typu CV. W meteorytach marsjańskich występuje jako minerał pierwotny. Nazwa na cześć angielskiego mineraloga i chemika W.H. Wollastona odkrywcy palladu i rodu (Rh). Więcej → pirokseny.

wüstyt (wustite)

Tlenek żelaza; FeO. Występuje w skorupie obtopieniowej meteorytów.

Żż

żelazo rodzime (iron)

Żelazo rodzime (żelazo telluryczne), wydobywane i przekuwane bez topienia w złożach wyspy Disko na Grenlandi. Napotykano rodzimki o wadze 20 ton. W małych ilościach pospolity składnik wielu skał magmowych. Żelazo zawarte w meteorytach jest domieszkowane zawsze niklem.

  Występuje w skałach księżycowych nawet do 1vol.%. O żelazie w meteorytach patrz → kamacyt, taenit. Więcej o udziale żelaza w minerałach meteorytów.

  Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures)

Źródła:

[Karwowski] – prof. Łukasz Karwowski, mineralog, petrograf, Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski w Katowicach

[Manecki 2004]

Linki zewnętrzne

mindat.org – 268 minerals in meteorites