Prawdopodobnie, pierwszym autorem polskiego tłumaczenia angielskiego terminu fusion crust – skorupa obtopieniowa, jest Andrzej S. Pilski? Wcześniej polscy autorzy używali innych, często bardzo dziwnych nazw na określenie charakterystycznej emalii/skorupy/polewy/otoczki pokrywającej świeżo spadłe okazy meteorytów. Po raz pierwszy terminu skorupa obtopieniowa, użył Pilski w swoim artykule w numerze 4/1992 kwartalnika METEORYT. Świetnym opracowaniem na temat skorup obtopieniowych jest również artykuł Svenda Buhla w numerze 3/2016 METEORYTU.

Zdjęcie z mikroskopu elektronowego wykonane metodą BSE (elektrony wstecznie rozproszone, Back Scattered Electrons), przekroju zewnętrznych warstw meteorytu Sołtmany. Na obrazie otrzymany z płytki cienkiej widać wszystkie elementy składające się na skorupę obtopieniową (dla meteorytów kamiennych).

  Patrząc od góry:

• cienka zewnętrzna warstwa całkowicie przetopionej i w znacznym stopniu utlenionej i zeszklonej skorupy, widać owalne pory, a w głębszych warstwach małe kryształy spineli oraz wtórne pirokseny;

• pod warstwą zewnętrzną głębsza, przypowierzchniowa uplastyczniona warstwa;

• następnie grubsza warstwa tzw. strefa czarnych żyłek, a w niej również nienaruszone jasne kryształy fazy metalicznej;

• na samym dole obrazu, poniżej warstwy czarnych żyłek, praktycznie niezmienione wnętrze meteorytu składające się z kryształów oliwinu, piroksenów i skaleni z małymi wtrąceniami fazy metalicznej i troilitu.

Zewnętrzna powierzchnia (warstwa) meteorytu

Zewnętrzna warstwa skorupy

Na tym przykładzie widać, że zewnętrza warstwa jest całkowicie zeszklona, a faza krystaliczna (spinele) leży głębiej.

Meteoryt „fresh-OM” © Łukasz Karwowski

Zewnętrzna warstwa skorupy jest cienka, często czarna i lekko porowata (rozmiary por są rzędu 10^–3–10^–2 mm) – zawiera pęcherzyki gazu (ang. bubbles) oraz częścio­wo przetopione okruchy minerałów pierwotnych i wtórnych (najczęściej są to tlenki (spinele), gdyż w wysokiej temperaturze zachodzą intensywne reakcje chemiczne z tlenem z powietrza). W tej najbardziej zewnętrznej warstwie są najczęściej tylko elementy szkliste, a nieco głębiej z fazami krystalicznymi (patrz fot. obok). W meteory­tach kamiennych udział por dochodzi do 50% objętości, w meteory­tach żelaznych do kilku procent.

  W trakcie kilkusekundowego przelotu meteorytu przez atmosferę, jego powierzchnia rozgrzewa się do temperatury powyżej 2500^oC, wszystkie minerały ulegają stopieniu i w wyniku ablacji zostają szybko usunięte (odparowane lub zdmuchnięte). Stopiona warstwa po zastygnięciu tworzy skorupę pierwszego rzędu. W tej fazie spadku meteoryt może utracić ponad 90% swojej początkowej masy. Szybkie wyhamowanie w połączeniu z zimnym wnętrzem meteorytu powoduje błyskawiczne stygnięcie stopionej otoczki. Burzliwy proces topienia, parowania i zdmuchiwania nagle ustaje – na powierzchni meteorytu pozostają strugi i krople zakrzepłego szkliwa (flow lines, splash droplets), małe okruchy niestopionych kryształów, całość pokrywa się silnie spienioną (pęcherzyki, bubbles), porowatą warstwą (drobne otworki, splash craters) przypominającą aksamitną strukturę^[1].

Diagram Woronoja

  Zakrzepła zewnętrzna warstwa ponownie staje się twarda i nieelestyczna, stygnąc kurczy się ona i pęka. Na skorupie meteorytu pojawiają się charakterystyczne delikatne spękania (ang. contraction cracks) przypominające spękania na źle wypalonej glazurze lub tafli błota na wysychającym jeziorze. Deseń w jaki układają się contraction cracks jest podobny do diagramów Woronoja (Voronoi diagram). Zapewne ten sam mechanizm odpowiada ze powstanie tych struktur?! Szklista warstwa, która stanowiłaby szczelny „pancerz” chroniący meteoryt przed szkodliwymi warunkami atmosferycz­nymi ulega jednak osłabieniu przez powstałe spękania.

  Na chondrytach zwyczajnych i węglistych skorupa jest bardziej matowa niż na achondrytach, choć nie jest to regułą i zależy silnie od składu mineralnego w szczególności od zawartości fazy metalicznej i troilitu oraz temperatury procesu.

  W meteorytach kamiennych ta część skorupy ma grubość od ułamka milimetra do 1,5 mm (choć zdarzają się meteoryty ze skorupą o grubości ponad 2 mm, a niektóre okazy meteorytu Tamdakht miały fragmenty skorupy o grubości do 1 cm!).

Kryształy spineli

Meteoryt Sołtmany © Łukasz Karwowski

  Głównymi minerałami powierzchni skorupy są tlenki (spinele): magnetyt (Fe₃O₄, silnie magnetyczny) i trevoryt (NiFe₂O₄), powstają one z utlenienia stopu Fe-Ni i troilitu. W meteorytach żelaznych praktycznie cała skorupa jest z nich zbudowana, w kamiennych udział tych minerałów nie przekracza 50%. W krótkotrwałym procesie stygnięcia i krzepnięcia warstwy przypowierzchniowej dochodzi do wykrystalizowania małych kryształów spineli, przyjmują one postać mikrosko­pijnych dendrycznych struktur zanurzonych w bezpostaciowym szkliwie. To właśnie zawartość magne­ty­tu i trevorytu nadaje skorupie charakterystyczną ciemną czarną barwę.

  W meteorytach ubogich w żelazo (głównie achondrytach) skorupa może być jaśniejsza. W aubrycie Norton County* skorupa była lekko przezroczysta, popielata, natomiast w meteorytach księżycowych jest ona często przezroczysta i ma kolor oliwkowo-zielony (olive-green). Na wielu okazach meteorytów kamiennych obserwuje się fragmenty skorupy obtopieniowej o wyraźnym brązowym zabarwieniu. Jest to skutkiem względnie stabilnej orientacji meteorytu podczas spadku. Czołowa powierzchnia takiego okazu jest czarna, natomiast strona przeciwna do kierunku lotu jest lekko brązowa. Jest to spowodowane mniejszą zawartością magnetytu w skorupie.

   Głębiej w przypowierzchniowych warstwach skorupy temperatura jest już niższa rzędu ~1500^oC i zachodzi tam tylko częściowe przetopienie minerałów...

Uplastyczniona warstwa przypowierzchniowa

„Rozmyte” kryształy piroksenu

Meteoryt „fresh-OM” © Łukasz Karwowski

Głębiej w przypowierzchniowych warstwach skorupy temperatura jest już niższa, rzędu ~1500^oC i zachodzi w niej tylko częściowe przetopienie minerałów. Następuje częściowe roztopienie łatwo topliwych minerałów, głównie stopu Fe-Ni i troilitu oraz pękanie ziaren minerałów krzemianowych – powstaje silnie przegrzana strefa. Stopiony metal z troilitem tworzy eutektyk^[3], stygnąc dochodzi w nim do odmieszania – efektem są ziarna stopu, np. jak na tym zdjęciu, zawierające owalne struktury kamacytu (jaśniejsze) w siarczku.  Część ziaren ulega lekkiemu nadtopieniu – staje się plastyczna. Na obrazach BSE granice pomiędzy takimi kryształami ulegają rozmyciu, w wyniku pojawiającej się słabej dyfuzji pomiędzy kryształami pojawiają się „cienie”. Najlepiej widać to na kryształach piroksenów (ciemniejsze szare, rozmyte obszary), które uplastyczniają się już w niższych temperaturach niż oliwiny.

  Stopiona materia z warstwy powierzchniowej nie wnika tu w powstałe pęknięcia, gdyż ze wzglądu to, że ziarna są plastyczne pory i szczeliny łatwo się zasklepiają i zamykają. Nie widać w niej czarnych żyłek.

  W meteorytach żelaznych (oraz żelaznej fazie pallasytów i mezosyderytów) ze względu na dużo lepsze przewodnictwo cieplne żelaza niż krzemianów, do wysokiej temperatury ulega nagrzaniu głębsza, grubsza warstwa pod powierzchnią. Pod wpływem temperatury powyżej 500^oC zanikają linie Neumanna i figury Widmanstättena. Na przekrojach meteorytów żelaznych widać wówczas grubą, nawet kilkumilimetrową, strefę przegrzania o drobnoziarnistej budowie.

  Płynna materia (stopiony metal i siarczek) może natomiast wnikać w pory i pęknięcia głębszej fazy krzemianowej, formując charakterystyczne, mikroskopowej wielkości żyłki o dendrytowym kształcie tzw. strefę czarnych żyłek...

Tamdakht*; © Tomasz Jakubowski

Poniżej przepiękny przykład różnic temperatury topnienie (mięknięcia) minerałów.

  Widoczny na zdjęciu fragment oliwinowej chondry belkowej został nadtopiony przy powierzchni. Wykształcona cienka warstwa skorupy obtopieniowej pokryła kryształy oliwinu i „wniknęła” w mezostazis. Trudno topliwe belki oliwinu wystają nad łatwiej topliwym wypełnieniem przestrzeni pomiędzy belkami składającym się ze skaleni, piroksenu i resztek oliwinu. Na fotografii obok widać, jak mogła wyglądać ta chondra na powierzchni meteorytu.

  Zobacz również → Skorupa obtopieniowa – detale (fusion crust – details)

Strefa czarnych żyłek

Strefa czarnych żyłek

Meteoryt „fresh-OM” © Łukasz Karwowski

Płynna faza stopionej warstwy przypowierzchniowej wnika w pory i pęknięcia otacza­jącej fazy krzemianowej, formując charakterystyczne, mikroskopowej wielkości żyłki o dendrytowym kształcie tzw. strefę czarnych żyłek. Naturalne pęknięcia kryształów i szczeliny pomiędzy nimi zostają wypełnione roztopioną materią o bardzo zróżnicowany składzie, głownie jest to kamacyt, taenit i troilit silnie ze sobą wymieszane i nieskrystalizowane^[2].

  W świetle widzialnym żyłki są czarne (stąd nazwa), gdyż składają się z drobno­ziarnistej materii zabarwionej tlenkami żelaza, natomiast w mikroskopie elektronowym, ze względu na duży udział jonów żelaza, są jasne.

  Tę strefę zalicza się do skorupy. Odspajanie się skorupy zachodzi właśnie na granicy strefy czarnych żyłek i niezmienionego wnętrza meteorytu.

Na HED-ach jest inaczej

Doskonale sferyczne pustki

Mikroskopowy obraz skorupy obtopieniowej i uplastycznionej warstwy przypowierzchniowej eukrytu antarktycznego PCA 91007.

© Anna Łosiak, Agata Nicolau-Kuklińska

Wiemy już, jak wygląda skorupa obtopieniowa na meteorytach kamiennych. Ale okazuje się, że jej wygląd nie jest taki sam dla wszystkich podtypów! Liczna grupa achondrytów, tzw. HEDy (howardyty, eukryty i diogenity) mają, co już pod­kreś­la­liśmy, skorupy bardziej błyszczące i lśniące. Jest jeszcze jedna cecha ich skorupy, która czyni je wyjątkowymi – najbardziej zewnętrzna jej warstwa, przypominająca pianę, jest utworzona z niemal doskonale sferycznych pustek (bąbli)! (Widać to oczywiście dopiero pod mikroskopem BSE.)

  Próbą zidentyfikowania mechanizmu odpowiedzialnego za tworzenie się tak doskonałych bąbli, zajęły się dwie badaczki z Polskiej Akademii Nauk, Anna Łosiak i Agata Nicolau-Kuklińska. Dysponując kilkoma świeżymi okazami eukrytów z Antarktydy: BTN 00300 (EUC-unbr), EET 92003 (EUC-br), GRA 98098 (EUC-unbr), PCA 91007 (EUC-br) i QUE 97014 (EUC-unbr), przeprowadziły wstępne badania budowy i składu ich skorup obtopeniowych.

  Pierwszym spostrzeżeniem, przy obserwacji skorup pod mikroskopem, były niemal idealnie okrągłe pustki odpowiedzialne za spienienie skorupy! Badaczki wstępnie próbowały opisać statystycznie rozkład tych pustek i powiązać ich występowanie ze składem mineralnym meteorytów. Pierwsza hipoteza wiąże ich charakter z zawartością siarki w badanych meteorytach, a dokładniej z występującym w nich troilicie. Badania trwają (dziękujemy Ani i Agacie za udostępnienie zdjęć).

Dodatkowe linki:  Grant 2015/17/N/ST10/03165 – Powstawanie pęcherzyków w skorupie obtopieniowej meteorytów eukrytowych  •  Streszczenia referatów X Konferencji Meteorytowej PTMet – Anna Łosiak, Agata Nicolau-Kuklińska, JAK POWSTAJĄ PĘCHERZYKI W SKORUPIE OBTOPIENIOWEJ METEORYTÓW?

Antarctic Meteorites (JSC NASA): BTN 00300  •  EET 92003  •  GRA 98098  •  PCA 91007  •  QUE 97014

Aubryty idą pod prąd

Orientowany okaz
meteorytu Ribbeck

Jasna skorupa obtopieniowa pokrywająca okaz meteorytu Ribbeck* (1,6 g) Davida Göttlich.

© fot. David Göttlich

W Meteoritical Bulletin Database zarejestrowanych jest tylko 88 meteorytów typu aubryt (i aubryty-an; stan: luty 2024 r.). Jeśli wykluczymy z tej liczby meteoryty pochodzące z Antarktydy, zostaje tylko 43. Jeśli jeszcze wykluczymy meteoryty pochodzące z pustyń (non-NWAs), zostaje 19, z czego aż 12 (63%) to spadki!

  Aubryty to achondryty ubogie w wapń (Ca-poor), główny ich składnik to enstatyt i diopsyd (En₅₀Wo₅₀), występują też w nich małe ilości oliwinu (fajalitu, Fa₀) i śladowe plagioklazu (albitu, An_2–8). Aubryty są bardzo rzadko znajdywane. Mają często jasną skorupę obtopieniową, białe wnętrze i są bardzo kruche. Ich białe wnętrze to często duże kryształy enstatytu, z małymi ilościami oliwinu, stopu Fe-Ni, troilitu i wieloma egzotycznymi, akcesorycznymi minerałami wskazującymi na silnie redukcyjne środowisko pochodzenia magmy. Mieszko Kołodziej z UAM w Poznaniu stwierdził występowanie w aubrycie Ribbeck siarczku kobaltu – brezinaitu!

  Najbardziej znane aubryty to spadki: Cumberland Falls*, Norton County* i Peña Blanca Spring*. W styczniu 2024 roku, do tej mało licznej grupy, dołączył spadek w Niemczech – aubryt Ribbeck*. Wiele okazów z tego spadku pokrywa jasna, szklista skorupa. Trochę to dziwne, gdyż zawarty w aubrytach siarczek żelaza, troilit, powinien zabarwiać skorupę na kolor beżowy, jak to obserwowano na okazach meteorytu Norton County*. Jasna, mocno spieniona skorupa pokrywająca wiele okazów meteorytu Ribbeck*, świadczy o bardzo małej zawartości minerałów z jonami Fe²⁺ oraz o specyficznym wpływie ablacji. Podobnie spieniona skorupa pokrywa meteoryty klanu HED, ale w aubrytach jest ona przezroczysta!

Dodatkowe linki: Wiki.Meteoritica.pl – Spadek meteorytu Ribbeck*  •  Meteoryt.org – Ribbeck*  • 

A jak to wygląda w meteorytach żelaznych?

Nadtopione ziarno schreibersytu

Stopiony schreibersyt (te najjaśniejsze owalne ziarna), kamacyt i trochę taenitu. Widać bąble gazu.

Morasko © Łukasz Karwowski

Meteoryty żelazne mają prostszy (!? o tym dalej) skład niż meteoryty kamienne. Skorupa obtopieniowa na ich powierzchni jest często koloru niebieskawoczarnego (blueish black), bardziej delikatna niż w meteorytach kamiennych i rzadko ma więcej niż ćwierć milimetra. Tworzący ją stop metaliczny jest bardziej plastyczny, więc jest ona również mniej spieniona i porowata oraz stygnąc nie pęka tak łatwo jak w meteorytach kamiennych. Częściej i liczniej występują na niej strużki (ang. flow-lines) zastygłej materii.

  W głębokich regmagliptach (w meteorytach żelaznych są one głębsze niż w meteorytach kamiennych) mogą pozostawać niezdmuchnięte fragmenty prze­to­pionego materiału. Mogą one zawierać siarczki oraz liczne, np. w Morasku kryształy magnetytu i trevorytu.

  Poza przeważającym w składzie kamacytem i taenitem wiele meteorytów żelaznych ma dużo wtrąceń schreibersytu (fosforek, (Fe,Ni)₃P) i cohenitu (węglik, (Fe,Ni,Co)₃C) oraz liczne, duże nodule troilitowe (FeS). Gdy ziarna te znajdują się blisko powierzchni łatwo się topią i urozmaicają wygląd skorupy obtopieniowej. Widać je w postaci silniej spienionej w tym miejscu skorupy, mają inną barwę. Wiele zagłębień po wytopionych nodulach troilitowych przypomina regmaglipty.

  Ze wzglądu na dobrą przewodność cieplną żelaza, strefa przegrzania w meteorytach żelaznych jest grubsza, może dochodzić do kilku milimetrów. W temperaturze powyżej 500^oC zanikają w niej figury Widmanstättena i linie Neumanna.

Dodatkowe linki: Sikhote-Alin's crust – www.AsteroidChippings.com •

Meteoryty żelazno-kamienne – mezosyderyty

Meteoryty żelazno-kamienne obejmują dwie grupy: mezosyderyty i pallasyty. Ich skład to mieszanina fazy metalicznej i fazy krzemianowej w proporcji około 50:50. Faza krzemianowa w mezosyderytach ma skład zbliżony do eukrytów, natomiast dla pallasytów w metalowej otoczce tkwią duże kryształy piroksenów lub oliwinów.

Skorupy I, II i dalszych rzędów...

... to temat na osobne hasło ;-)

Skorupa obtopieniowa i kształt meteorytów w obrazkach

Poniżej kilka przykładów skorup obtopieniowych na różnych typach meteorytów oraz typowy wygląd regmagliptów (ilustracje pochodzą z plansz przygotowanych na Wystawę Meteorytów w Muzeum Techniki w Warszawie w 2010 roku).

Autorzy tekstów: © Andrzej S. Pilski, Wadi i Woreczko
Koncepcja plastyczna: © Woreczko

Skorupa

Kiedy kamień-meteoroid zbliża się do Ziemi, pędzi z prędkością kosmiczną (od 12 do 73 km/s). Napotyka on na swej drodze atmosferę. Im powietrze robi się bardziej gęste, tym bardziej wyhamowuje intruza. Meteoroid rozgrzewa się do temperatury nawet 2500^oC, a jego powierzchnia cały czas się topi. Część wyparowuje, a część jest „zdmuchiwana” przez pęd powietrza i odrywa się w postaci kropelek, które spadają na Ziemię razem z deszczem. Wreszcie meteoroid wyhamowuje tak, że przestaje się topić. Na jego powierzchni zostaje szklista, przetopiona warstwa – tzw. skorupa obtopieniowa. Podczas burzliwego, krótkotrwałego przelotu przez atmosferę kamień traci nawet do 95% swojej masy początkowej!

  Dlaczego skorupa jest czarna? Kolor zawdzięcza związkom żelaza, które znajdują się w większości meteorytów. Ale zdarzają się takie, które mają szklistą skorupę koloru kawy z mlekiem, np. meteoryty księżycowe (ubogie w żelazo lub nie zawierające go wcale). Skorupa na meteorycie to jakby „emalia”, która chroni go przed nieprzyjaznymi ziemskimi warunkami. Ma ona zazwyczaj ok. 1 mm grubości.

(english version)

Regmaglipty i meteoryty orientowane

Regmaglipty to charakterystyczne wgłębienia na powierzchni meteorytu, podobne do odcisków palców w glinie. Utworzyły je turbulencje powietrza, kiedy kamień przechodził przez atmosferę.

  Ciekawe jest to, że im większy meteoryt, tym większe ma regmaglipty. Wielkość jednego takiego „odcisku” stanowi od 1/8 do 1/10 wielkości okazu. Najładniejsze i najbardziej wyraźne regmaglipty mają meteoryty żelazne. Wyjątkowy pod tym względem jest Sikhote-Alin.

  Meteoryty po dotarciu do powierzchni Ziemi mają zaokrąglone kształty, a ewentualne krawędzie są mocno wygładzone. Ale może zdarzyć się tak, że w ostatniej fazie spadku meteoroid rozpadł się, a jego fragmenty nie zdążyły się już obtopić. Wtedy niektóre krawędzie będą ostre, a na przełamach zobaczymy najczęściej jasny środek (patrz plansza o skorupie meteorytów).

  Zdarza się, że meteoroid w trakcie lotu nie wiruje i koziołkuje, a leci jak pocisk. Efektem takiego przelotu są meteoryty orientowane, jak nasza Baszkówka. Jej kształt przypomina kapelusz grzyba, ale powietrze może wyrzeźbić stożek czy mniej regularny kształt, zawsze jednak wiadomo w jaki sposób kamień leciał. Na stronie czołowej powstają bruzdy, tzw. linie spływu (flow-lines) często ułożone radialnie. Na stronie tylnej strugi powietrza tworzą zawirowania i skorupa robi się porowata. Może być też widoczny kołnierz – krawędź porwanego i stopionego materiału.

  Niektóre deszcze meteorytów dały wyjątkowo dużo meteorytów orientowanych, np. Gao-Guenie czy Taza.

(english version)

Zobacz również

Skorupa obtopieniowa – detale (fusion crust – details)

Ablacja (ablation)

Meteoroid i bolid (meteoroide & bolide, fireball)

Przypisy

[1]  To właśnie ta delikatna aksamitna struktura nadaje skorupie obtopieniowej meteorytów kamiennych lekko matowy charakter. Z czasem ulega ona zatarciu w wyniku dotykania i złego przechowywania – powierzchnia meteorytu wybłyszcza się (wygładza). Również od chwili spadku, szorstka i „nieszczelna” powierzchnia meteorytu zaczyna ulegać działaniom czynników zewnętrznych. Stąd tak ważne jest natychmiastowe odszukanie okazów i delikatne obchodzenie się z nimi.
  Ładną skorupę na nowy polski meteoryt SIEWIERZ, który leżał w domowych warunkach wiele lat i tylko lekko się zakurzył.

[2]  Część spękań i szczelin w strefie czarnych żyłek powstaje w trakcie mechanicznego przygotowywania preparatu, więc są one niewypełnione stopioną materią.

[3]  Eutektyczne stopy żelaza i troilitu występują czasami również w najbardziej zewnętrznej szklistej warstwie skorupy. Stopy takie są częste w skorupach wszystkich chondrytów, stwierdzono ich występowanie w skorupie mezosyderytu Łowicz*. Tworzą się one również w trakcie impaktu i występują w żyłkach szokowych.

Źródła (sources)

Fotografie: © prof. Łukasz Karwowski, © Tomasz Jakubowski, © Jan Woreczko

Treasures from the sky (Tomasz Jakubowski) – Meteorite textures
Meteoryt Siewierz – meteoryty.pl: Meteoryt SIEWIERZ – sensacyjne odkrycie po latach

Wyniki badań meteorytu Sołtmany i „fresh-OM” wykonanych przez prof. Łukasza Karwowskiego z Uniwersytetu Śląskiego  •  artykuł Richarda Nortona o skorupie obtopieniowej w METEORYCIE 3/2004.

Buhl Svend, O meteorytowej skorupie obtopieniowej, METEORYT, 3/2016, s.3-11.

WUStL – Meteorite od meteoritewrong? Fusion crust  •  Meteorite Recon – Fusion crust: formation, composition, morphology •

Genge Matthew J., Grady Monica M., The fusion crusts of stony meteorites: Implications for the atmospheric reprocessing of extraterrestrial materials, MaPS, 34(3), 1999, s. 341-356.
Greshake Ansgar, et al., Heating experiments simulating atmospheric entry heating of micrometeorites: Clues to their parent body sources, MaPS, 33(2), 1998, s. 267-290
Thaisen K.G., Lawrence A.T., Meteorite fusion crust variability, MaPS, 44(6), 2009, s. 871-878.

woreczko.pl: figury Widmanstättena  •  meteoryty orientowane  •   minerały w meteorytach  •  regmaglipty  •   żelazo w meteorytach

Wiki.Meteoritica.pl: spadek meteorytu Ribbeck  •

Wikipedia: Diagram Woronoja (Voronoi diagram)