Jest kilka tradycyjnych i intuicyjnych sposobów podziału meteorytów na kategorie (zbiory). Najpopularniejszy, ale już nieaktualny (!), jest podział na typy ze wzglądu na cechy fizyczne. Powstał on już w XIX wieku i ma obecnie zastosowanie właściwie tylko wśród kolekcjonerów oraz nie ma znaczenia genetycznego:

• meteoryty kamienne (stony meteorites);

• meteoryty żelazno-kamienne (stony-iron meteorites);

• meteoryty żelazne (iron meteorites).

Oraz drugi podział na dwie grupy ze względu na występowanie chondr (ściślej, jest to podział oparty na analizie składu chemicznego i mineralogicznego, kryterium występowania chondr nie jest konieczne):

• chondryty (chondrites) – których składnikiem są chondry;

• achondryty (achondrites) – pozbawione chondr. Włączono do nich również meteoryty żelazno-kamienne i żelazne.

Inny podział, nowoczesny i obecnie obowiązujący, to podział ze względu na stopień i charakter ewolucji (genezy), jaką przeszło ciało macierzyste meteoroidu:

• meteoryty prymitywne, pierwotne (primitive meteorites) – których ciało macierzyste nie doznało topnienia (chondryty) lub stopiona materia nie uległa przed krystalizacją dyferencjacji (achondryty pierwotne);

• meteoryty zróżnicowane (differentiated meteorites) – stopiona materia ciała macierzystego podlegała procesowi dyferencjacji przed jej krystalizacją (achondryty).

I dalej bardziej szczegółowo:

• meteoryty prymitywne, pierwotne (primitive meteorites):

• chondryty (chondrites) – ciała macierzyste tych meteorytów doznały tylko niewielkich zmian i zachowały swój pierwotny skład i budowę – skały poddane były tylko lekkiemu ogrzaniu bez topnienia, które to doprowadziło jedynie do ich scementowania i częściowej rekrystalizacji. Skład chemiczny chondrytów przypomina skład atmosfery Słońca z wyłączeniem najlżejszych pierwiastków i gazów szlachetnych;

• achondryty prymitywne, pierwotne (primitive achondrites) – klasa pomiędzy chondrytami a achondrytami; meteoryty te zachowały reliktowe chondry i/lub mają skład chemiczny podobny do chondrytów; należy do nich również część meteorytów żelaznych. Powstały w wyniku krystalizacji stopionej magmy, najczęściej o składzie chondrytowym. Była ona zbyt gęsta i/lub proces stygnięcia (rekrystalizacji) przebiegał na tyle szybko, że nie doszło w niej do grawitacyjnej separacji składników (dyferencjacji). Do tej kategorii należy również część meteorytów żelaznych, które powstały z niezdyferencjonowanej magmy krystalizującej płytko przy powierzchni ciała macierzystego – zawierają dużo inkluzji krzemianów i innych minerałów – pierwotne achondryty żelazne;

• meteoryty zróżnicowane (differentiated meteorites):

• achondryty (achondrites) asteroidalne i planetarne – uległy w różnym stopniu przekształceniu w wyniku procesów topnienia i krystalizacji, zawierają ślady procesów magmowych. Stopiona magma na ich ciałach macierzystych podlegała procesowi dyferencjacji, rozdzielone składniki po krystalizacji dały początek achondrytom kamiennym, żelazno-kamiennym i żelaznym. Można powiedzieć, że ich ciała macierzyste miały bogatą historię geologiczną;

• meteoryty żelazno-kamienne (stony-iron meteorites);

• meteoryty żelazne (iron meteorites), achondryty żelazne – pochodzą z wnętrz małych planet, w których płynna magma w wyniku dyferencjacji rozwarstwiła się na metaliczne jądro, płaszcz i krzemianową skorupę.  Zawierają mało domieszek innych minerałów. Część meteorytów żelaznych (iron meteorites) należy do grupy żelaznych achondrytów prymitywnych.

Przyjęło się stosować następującą terminologię (zbiory, kategorie) przy klasyfikowaniu meteorytów:

• Typ (rodzaj) – najwyższy, najbardziej ogólny podział meteorytów na: kamienne, żelazno-kamienne, żelazne, chondryty, achondryty.

• Klasa (class) – ten podział (zbiór) obejmuje chondryty; klasa chondrytów: zwyczajnych, enstatytowych i węglistych.

• Klan (clan) – pewne grupy meteorytów wydają się być powiązane ze sobą i tworzą klan.

• Grupa (group) – meteoryty należące do grupy mają podobny skład, budowę i genezę oraz prawdopodobnie pochodzą z jednego ciała macierzystego (meteoroidu lub grupy identycznych ciał macierzystych).

• Podgrupa (subgroup) – rozbudowano podział grup meteorytów, np.: księżycowych (lunaryty) i marsjańskich, pallasytów i mezosyderytów, wydzielono podgrupy typów przejściowych m.in. w chondrytach.

• Grouplet  – wydziela się również prowizoryczne (tymczasowe) podgrupy (grouplet) meteorytów, które nie pasują do innych grup, ale są do siebie podobne i być może reprezentują nową nieznaną (niezidentyfikowaną) jeszcze grupę. Zwykle liczebność grouplet nie przekracza 5 różnych meteorytów. Gdy grouplet staje się liczniejsza definiuje się nową grupę. Dobrym przykładem grouplet jest niewydzielona jeszcze grupa zakłodzieity, która składa się z kilku podobnych do meteorytu Zakłodzie meteorytów.

• Pozostają jeszcze meteoryty:
  anomalne (anomalous), które są członkami grup, ale z jakiś istotnych merytorycznie powodów odróżniają się od innych członków danej grupy. Oraz meteoryty
  niezgrupowane (ungrouped), które nie pasują do żadnej znanej grupy (ale mogą należeć do jakiejś klasy lub klanu).

Istnieje kilka stosowanych powszechnie propozycji klasyfikacji meteorytów. Ponieważ jest to dziedzina jeszcze nie zamknięta, ograniczyłem się do paru wybranych schematów podziału. Podział popularny – intuicyjny i stosowany przez miłośników i kolekcjonerów oraz podział współczesny – oparty na najnowszych wynikach badań i modelach ewolucji ciał macierzystych. Zamieszczone schematy są kompilacją różnych propozycji. Zostały zmodyfikowane na tyle by ułatwić czytelnikowi poruszanie się po tym ciekawym, trudnym i zmieniającym się zagadnieniu, ale by nadal pozostawały kompatybilne z najnowszymi ustaleniami.

Klasyfikacja współczesna (classification index – modern version)

Poglądowy schemat podziału meteorytów wg Muzeum Historii Naturalnej w Londynie

Współczesna klasyfikacja meteorytów opiera się na hipotezach opisujących procesy powstania i ewolucji meteoroidu lub ciała macierzystego oraz na zawartości pierwiastków śladowych. Współcześnie (szczególnie w oparciu o znaleziska antarktyczne) wyróżnia się jeszcze wiele podgrup. W szczególności rozbudowano podział meteorytów księżycowych (lunaryty) i marsjańskich, diogenitów i eukrytów, pallasytów i mezosyderytów. Wydzielono podgrupy typów przejściowych np. L/LL, H/L, ACA/LOD. Zidentyfikowano również nowe grupy: F, G, Y (nie ma ich jednak w wykazie typów bazy Meteoritical Bulletin Database!?).

  Ważną zmianą w klasyfikacji współczesnej jest przeklasyfikowanie ureilitów (URE) z achondrytów do achondrytów prymitywnych.^[1] Wydzielono również z achondrytów dwie grupy meteorytów żelaznych IAB i IIICD, które uformowały się z niezdyferencjonowanej magmy w warstwach przypowierzchniowych ciała macierzystego. Zostały one przyporządkowane do klanu WIN-IAB-IIIC w achondrytach pierwotnych.

  Patrz → Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures).

Plik JPG – współczesny schemat klasyfikacji meteorytów.

Klasyfikacja Weisberg et al. (2006)

Najnowszy uproszczony schemat podziału meteorytów na klasy, klany i grupy oparty na genezie meteoroidu (schemat zmodyfikowany).

Oryginalna klasyfikacja Weisberga na stronie Wikipedii – Meteorite classification after Weisberg, McCoy and Krot 2006.

Plik JPG – współczesny schemat klasyfikacji meteorytów wg Weisberg et al. (2006).

Klasyfikacja popularna (classification index – popular scheme)

Klasyfikacja popularna bazuje na podziale meteorytów na trzy podstawowe klasy: meteoryty kamienne, żelazno-kamienne i żelazne. Podział ten jest oparty na składzie mineralnym meteorytów (nie dotyczy to podziału meteorytów żelaznych, które klasyfikuje się w oparciu o zawartości pierwiastków śladowych).

  Taki podział jest powszechnie stosowany wśród kolekcjonerów.

Plik JPG – popularny schemat klasyfikacji meteorytów.

Klasyfikacja „w kolorze” (“color” classification index)

Schemat kolorów stosowanych przeze mnie w obrazowaniu klas meteorytów.

  Często korzystam z bazy danych meteorytów (Meteoritical Bulletin DataBase) i programu Google Earth. Trochę irytowało mnie zbyt „zgrubne” potraktowanie klas meteorytów w formie bardzo ujednoliconych ikon. Podjąłem próbę „przypisania” kolorów i symboli poszczególnym klasom i typom meteorytów oraz innych obiektów z bazy MetBull w taki sposób, aby możliwie za pomocą minimalnej liczby kolorów zróżnicować je wizualnie.^[1]

Zaproponowana przeze mnie kolorystyka (ikony) i podział nie jest może doskonały, ale na pewno znacznie lepiej różnicuje meteoryty. Łatwiej jest zauważyć jakieś grupy (elipsy!) i rzadsze klasy. Więcej o ikonach meteorytów w Google Earth.

Kilka krajów i obiektów na próbę:

• Polska

• USA

• wszystkie spadki (all falls)!

• kratery meteorytowe (impact craters)! (szczegółowe informacje w EID)

• meteoryty żelazne (iron)

Jak to wygląda w działaniu → Moje „ikony Google Earth” − pliki .KMZ.

Rozwinięcia skrótów (extended abbreviations)

  Dodatkowe skróty wykorzystywane w oznaczaniu typów meteorytów.

Przypisy

[1]  W swoich schematach nie uwzględniłem jeszcze przeklasyfikowania ureilitów (URE) do achondrytów pierwotnych.

[2]  Grupa IAB jest bardziej rozbudowana (podgrupy, subgroup): IAB-MG, IAB-sHH, IAB-sHL, IAB-sLH (pierwotnie IIID), IAB-sLL, IAB-sLM (pierwotnie IIIC). Dodatkowego podziału dokonano na podstawie zawartości złota (śladowych ilości!).

[3]  Wielkość figur Widmanstättena (Widmanstätten bandwidth).

[4]  Część podgrup meteorytów żelaznych została zlikwidowana w nowej klasyfikacji. W szczególności grupa IIICD trafiła do grupy IAB, np. meteoryt Morasko wg starej klasyfikacji IIICD, obecnie IAB MG. Nadal przytacza się oznaczenie IIICD ze względu na istniejące powołania w starej literaturze.

[5]  Forsterite chondrites – ta dziwna grupa jest znana wyłącznie z pewnych litologii, tj. z wtrąceń ksenolitycznych, które znaleziono w dwóch achondrytach (aubrytach): Allan Hills 78113 i Cumberland Falls*!

Zobacz również

• Słownik „meteorytowy” (Glossary)

• Figury, struktury Widmanstättena (Widmanstätten pattern; Widmanstatten)

• Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures)

• Chondry (chondrules)

• Obserwowane spadki meteorytów (Meteorite falls (*) – sort by class)

• Moje „ikony Google Earth”

• Moje „ikony Google Earth” − pliki .KMZ

Typy meteorytów

(Ilustracja pochodzi z plansz przygotowanych na Wystawę Meteorytów w Muzeum Techniki w Warszawie w 2010 roku).

Autorzy tekstów: © Andrzej S. Pilski, Wadi i Woreczko
Koncepcja plastyczna: © Woreczko

Typy meteorytów

Meteoryty dzieli się na trzy podstawowe grupy: kamienne, żelazno-kamienne i żelazne. Naukowcy wyróżniają jeszcze wśród nich wiele podgrup w zależności od składu i pochodzenia. Najpopularniejsze są meteoryty kamienne, ale trudno jest je rozpoznać wśród ziemskich kamieni. Dużo rzadziej spadają żelazne, ale łatwiej je zauważyć. Pallasyty to rarytasy. Podział ten jest powszechnie stosowany wśród kolekcjonerów.
  Bardziej współczesna klasyfikacja opiera się na hipotezach sposobu powstania i ewolucji ciała, z którego meteoryt pochodzi oraz na zawartości pierwiastków śladowych.
  Wiek najstarszych meteorytów szacuje się na ponad 4,5 miliarda lat, kiedy to formował się Układ Słoneczny. Część tej pierwotnej materii błąkała się po bezmiarze kosmosu i jej fragmenty spadają dziś na Ziemię, dając początek linii meteorytów pierwotnych. Pozostała część meteorytów miała w swojej wędrówce bardziej burzliwe dzieje – przez jakiś czas były one częścią większego ciała. Zachodziło na nim wiele złożonych procesów chemicznych i fizycznych, a charakter skały zmieniał się. Meteoryty, które z takiej planetoidy czy planety trafiły na Ziemię, nazywamy zdyferencjonowanymi (przeobrażonymi).

(english version)

Ilustracje: Chondryt zwyczajny  •  Achondryt, eukryt  •  Chondryt węglisty  •  Achondryt, shergottyt  •  Meteoryt żelazno-kamienny pallasyt  •  Achondryt, lunar  •  Meteoryt żelazny

Źródła: Oscar Monnig Gallery, Mike Farmer, Wikipedia, Jan Woreczko, Internet

Źródła (sources)

[Jensen, Jensen, Black 2004]

Weisberg Michael K., McKoy Timothy J., Krot Alexander N., (2006), Systematics and Evaluation of Meteorite Classification. In: D.S. Lauretta and H.Y. McSween, Meteorites and the Early Solar System II, University of Arizona Press., Tuscon 2006, s. 19-52. Plik PDF.

Wikipedia

Internet

Linki zewnętrzne

• Klasyfikacja meteorytów na stronach PTMet (autor: Andrzej S. Pilski)

• Klasyfikacja meteorytów (autor: Twelker Eric, Meteorite Market)

• Klasyfikacja meteorytów (autor: Kuyken Jeff, Australia Meteorites)

• Klasyfikacja meteorytów (autor: Weir David, Meteorite Studies)

• Meteoritica

• Meteorite.fr

• Natural History Museum w Londynie

• EID – baza danych o ziemskich kraterach meteorytowych Earth Impact Database

• Oficjalna baza meteorytów Meteoritical Bulletin Database

• Google Earth